21 may könne Ufada «Başqortstan xalıqları xezmättäşlege häm duslığı: tarix, bügenge wäzğiät, perspektiwalar» dip isemlängän fänni konferensiä ütte. Tatar oyışmaları başlanğıçı belän ütkärelgän konferensiäneñ oyıştıru qomitetın tanılğan tatar ğälime, sotsioloğiä fännäre doktorı, professor Cäwdät Ğiläcetdinov citäklägän ide. Konferensiäneñ plenar utırışında täwge süz dä aña birelde.
Cäwdät äfände xäzerge Başqortstan cirlärendä elek – elektän nindi millät wäkilläre küpçelekne täşkil itkän, qaysı xalıq töp millät bulğan digän bäxäslär baruı xaqında söyläde. Anıñ fikerençä, äle Başqortstanda yäşägän 113 millät wäkilläreneñ qayberläre bu töbäktä borın – borınnan yäşägän. Biregä fin – uğır xalıqları da, möselmannar da, urıslar, ğomumän, slawyan xalıqları da kilep töplängän. Şuña kürä nindider ber millät wäkillären genä biredä töp millät dip ataw döres bulmas ide.
Arıtaba Cäwdät äfände respublikta bügenge köndä yäşäwçe millätlärneñ duslığın nığıtu yünäleşendäge fikerläre belän urtaqlaştı. Doqladçı süzlärençä, respublikta här xalıq tigez xoquqlarğa iä bulırğa tieş. Xätta bäläkäy genä etnoslarğa da zur iğtibar bülenüye möhim. Alarnıñ milli – mädäni üseşe öçen tieşle şartlar buldırılğanda ğına, Başqortstanda tatulıq häm iminlek bulaçaq. «Soñğı yıllarda respublikta başqort xalqı tarixın öyränügä zur iğtibar birelä, – dide C. Ğiläcetdinov. – Şundıy uq iğtibar başqa millätlär tarixın öyränügä dä bülenergä tieş».
Konferensiädä arıtaba çığış yasağan Başqortstan mädäniät häm milli säyäsät ministrınıñ berençe urınbasarı Tamara Puşqärewä respublik däwlät oyışmalarınıñ xalıqlar duslığın häm xezmättäşlegen nığıtu yünäleşendäge eşçänlege turında täfsille mäğlümatlar birde. Ämma anıñ çığışınnan şundıy näticä çığa ide: Başqortstanda barısı da alda göl häm barlıq millätlärgä dä üzläreneñ milli – mädäni ixtıyacların qänägätländerü öçen tieşle şartlar buldırılğan. Anıñ süzlärençä, mäğärif ölkäsendä dä Başqortstan başqa töbäklärgä ürnäk bulıp tora ikän. Çönki barlıq millätlärgä dä üz ana telendä belem alu mömkinlekläre tudırılğan. Tamara Puşqärewänıñ mondıy yaltırawıqlı çığışın zalda utıruçı tatar ğälimnäre häm tatar milli oyışmaları wäkilläre qänägätsezlek belän qabul itte. Çönki räsmi türäneñ çığışındağı mäğlümatlar çınbarlıqqa turı kilmi ide. Bu doqladnı Puşqärewä xanımnıñ, ber genä xärefen dä üzgärtmiçä, başqa çaralarda da söylägäne bar. Tik şunısı xaq: trafaretqa salınğan mondıy şoma çığış respublikta yäşäwçe xalıqlarnıñ, şul isäptän tatarlarnıñ da problemnarın çağıldırmıy.
Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qomitetı äğzası, professor Ruşan Ğallämov, härwaqıttağıça, bu konferensiädä dä bik töple häm xisle çığış yasadı. Ul respublikta tatar – başqort problemınıñ soñğı yıllarda kiskenläşä baruı xaqında söyläde. Anıñ fikerençä, Başqortstan xalqın xäzer ni öçender tatarlar belän qurqıtalar. Xätta qonbatıştan «tatarlar höcüm itä», «pantatarıyzm baş qalqıta» digän qaraçqılar belän örketälär. Ruşan Ğallämov süzlärençä, xäzer ber – bereñä törle yala yağularnı tuqtatırğa waqıt. Urtaq fikergä kilü öçen küp tä kiräkmi. Barı tik teläk häm ixtıyar ğına kiräk. Konferensiädä çığış yasağan başqort professorı Räşit İrnazarov üz çığışında Başqortstanda yäşäwçe xalıqlarnıñ tigez xoquqlarğa iä bulırğa tieşlege turında söyläsä dä, kübräk başqort xalqın yaqlarğa kiräklege xaqında süz quyırttı. Anıñ fikerençä, Başqortstanda başqort xalqı ayırım östenleklärgä iä digän belderülär döres tügel. Başqortlaştıru küreneşläre buluı xaqındağı süzlär dä buş süzlär genä ikän anıñça.
Cıyında urıslarnıñ respublik Soborı häm marilarnıñ milli – mädäni üzäge wäkilläre Vtorov belän İbulayıv äfändelär dä çığış yasadı. Alar üz xalıqlarına respublikta yaxşı şartlar tudırıluı xaqında söyläw belän bergä qayber problemnar buluına da diqqätne yünältte. Mäsälän, İbulayıv äfände respublik xaqimiät orğannarında marilarnıñ bulmawın assızıqladı. «Başqortstan Däwlät Cıyılışında mari millätennän ber genä deputat ta yuq, – dide ul. – Xätta marilar iñ küp yäşägän Mişkä rayonında küptän tügel, yaña xaqimiät başlığın täğayınlägändä dä, mari millätennän ber buldıqlı keşene quyunı kiräksenmädelär».
Tarix fännäre qandidatı İldar Ğabdrafiqov üz çığışın xalıq isäben alunıñ millätara mönäsäbätlärgä täesire xaqında söyläwgä bağışladı. Atap äytkändä, ul 2002 yılda ütkän xalıq isäben alu waqıtındağı xällärgä tuqtaldı. İldar äfände fikerençä, soñğı canisäp alu çarası Başqortstanda tatar – başqort mönäsäbätlärendäge kierenkelekne tağın da arttırdı. Moña töp millät sanalğan başqort xalqı sanın tatarlar isäbenä arttıru säbäpçe buldı. İldar Ğabdrafiqov Başqortstanda millätara duslıqnı qaqşatuçı küreneşlärneñ arta baruına baytaq başqa misallar da kiterde. Respublik xaqimiät orğannarında soñğı yıllarda citäkçelärne milli küzlektän çığıp bilgeläw däwam itüye arqasında, küpçelek yuğarı wazıyfalarnı xäzer başqortlar bili. İldar äfände şulay uq respublik xaqimiätläreneñ milli mäsälälärgä tıqşınuın da tiskäre bäyäläde. «Ayıruça tatarlarnı başqort itep yazdıru qampaniäse näq menä xaqimiätlärneñ fatıyxası häm bulışlığı belän alıp barıla, – dide ul. – Häm bu älbättä inde, millätara duslıqnı nığıtuğa tügel, ä , kiresençä, ber – bereñä ışanıçnı kimetügä kiterä.
Konferensiädä çığış yasawçılarnıñ berse – Başqortstan xalıqları Assambleyäse citäkçese Niäz Mäcitov üzennän alda çığış yasağan İldar Ğabdrafiqov fikerläre belän rizalaşmawın belderde. «Başqortstanda anıñ titul milläte bulğan başqortlar moñarçı gel kimsetüle xäldä yäşäde, – dide N. Mäcitov. – Xäzer kilep başqortlar üz telen, mädäniäten saqlarğa tırışıp nindider eşlär başlağan ikän, monı xuplarğa häm alarğa yärdäm itärgä kiräk. Respublikta hämmä millätkä tigez şartlar tudırıla».
Niäz Mäcitovnıñ şundıy fikerläre zaldağı baytaq qına keşegä, ayıruça tatar ğälimnärenä häm tatar milli liderlarına oşap betmäde. Ul tribunadan töşügä, proğrammada anıñ çığışı qaralmağan bulsa da, Başqortstan Tatar ictimağıy üzäge räise Ayrat Ğiniätullin süz soradı. Başqortstan tatarlarınıñ kiñ bilgele problemnarın tağın ber qat açıp saldı ul. Tatarlarğa tieşle şartlar tudırıla, dip küz buyawlarğa qarşı üzençä cawap sıyfatında qatğıy yañğıradı anıñ dälilläre. Ufa «Nur» tatar däwlät teatrınıñ niçä tapqır räsmi açılıp ta anıñ haman da çınlıqta açılmawı xaqında iskä töşerde A. Ğiniätullin. «Anı açu tantanasına Tatarstan citäkçeläre dä berniçä qat kilde, ä teatr haman da tözelep betmägän, bu bit masqıl itü», – dide Ayrat äfände. Ğomumän alğanda, Ufada ütkän älege fänni konferensiä millätara duslıqnı nığıtu yullarınıñ nindi yünäleşlärdä barırğa tieşlegenä küpmeder däräcädä cawap birä aldı kebek.
Konferensiä axırında tikşerelgän mäsälälär buyınça rezolyutsiä ölgese qabul itelde.
Fänis Fätxi, Ufa
Arıtaba Cäwdät äfände respublikta bügenge köndä yäşäwçe millätlärneñ duslığın nığıtu yünäleşendäge fikerläre belän urtaqlaştı. Doqladçı süzlärençä, respublikta här xalıq tigez xoquqlarğa iä bulırğa tieş. Xätta bäläkäy genä etnoslarğa da zur iğtibar bülenüye möhim. Alarnıñ milli – mädäni üseşe öçen tieşle şartlar buldırılğanda ğına, Başqortstanda tatulıq häm iminlek bulaçaq. «Soñğı yıllarda respublikta başqort xalqı tarixın öyränügä zur iğtibar birelä, – dide C. Ğiläcetdinov. – Şundıy uq iğtibar başqa millätlär tarixın öyränügä dä bülenergä tieş».
Konferensiädä arıtaba çığış yasağan Başqortstan mädäniät häm milli säyäsät ministrınıñ berençe urınbasarı Tamara Puşqärewä respublik däwlät oyışmalarınıñ xalıqlar duslığın häm xezmättäşlegen nığıtu yünäleşendäge eşçänlege turında täfsille mäğlümatlar birde. Ämma anıñ çığışınnan şundıy näticä çığa ide: Başqortstanda barısı da alda göl häm barlıq millätlärgä dä üzläreneñ milli – mädäni ixtıyacların qänägätländerü öçen tieşle şartlar buldırılğan. Anıñ süzlärençä, mäğärif ölkäsendä dä Başqortstan başqa töbäklärgä ürnäk bulıp tora ikän. Çönki barlıq millätlärgä dä üz ana telendä belem alu mömkinlekläre tudırılğan. Tamara Puşqärewänıñ mondıy yaltırawıqlı çığışın zalda utıruçı tatar ğälimnäre häm tatar milli oyışmaları wäkilläre qänägätsezlek belän qabul itte. Çönki räsmi türäneñ çığışındağı mäğlümatlar çınbarlıqqa turı kilmi ide. Bu doqladnı Puşqärewä xanımnıñ, ber genä xärefen dä üzgärtmiçä, başqa çaralarda da söylägäne bar. Tik şunısı xaq: trafaretqa salınğan mondıy şoma çığış respublikta yäşäwçe xalıqlarnıñ, şul isäptän tatarlarnıñ da problemnarın çağıldırmıy.
Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qomitetı äğzası, professor Ruşan Ğallämov, härwaqıttağıça, bu konferensiädä dä bik töple häm xisle çığış yasadı. Ul respublikta tatar – başqort problemınıñ soñğı yıllarda kiskenläşä baruı xaqında söyläde. Anıñ fikerençä, Başqortstan xalqın xäzer ni öçender tatarlar belän qurqıtalar. Xätta qonbatıştan «tatarlar höcüm itä», «pantatarıyzm baş qalqıta» digän qaraçqılar belän örketälär. Ruşan Ğallämov süzlärençä, xäzer ber – bereñä törle yala yağularnı tuqtatırğa waqıt. Urtaq fikergä kilü öçen küp tä kiräkmi. Barı tik teläk häm ixtıyar ğına kiräk. Konferensiädä çığış yasağan başqort professorı Räşit İrnazarov üz çığışında Başqortstanda yäşäwçe xalıqlarnıñ tigez xoquqlarğa iä bulırğa tieşlege turında söyläsä dä, kübräk başqort xalqın yaqlarğa kiräklege xaqında süz quyırttı. Anıñ fikerençä, Başqortstanda başqort xalqı ayırım östenleklärgä iä digän belderülär döres tügel. Başqortlaştıru küreneşläre buluı xaqındağı süzlär dä buş süzlär genä ikän anıñça.
Cıyında urıslarnıñ respublik Soborı häm marilarnıñ milli – mädäni üzäge wäkilläre Vtorov belän İbulayıv äfändelär dä çığış yasadı. Alar üz xalıqlarına respublikta yaxşı şartlar tudırıluı xaqında söyläw belän bergä qayber problemnar buluına da diqqätne yünältte. Mäsälän, İbulayıv äfände respublik xaqimiät orğannarında marilarnıñ bulmawın assızıqladı. «Başqortstan Däwlät Cıyılışında mari millätennän ber genä deputat ta yuq, – dide ul. – Xätta marilar iñ küp yäşägän Mişkä rayonında küptän tügel, yaña xaqimiät başlığın täğayınlägändä dä, mari millätennän ber buldıqlı keşene quyunı kiräksenmädelär».
Tarix fännäre qandidatı İldar Ğabdrafiqov üz çığışın xalıq isäben alunıñ millätara mönäsäbätlärgä täesire xaqında söyläwgä bağışladı. Atap äytkändä, ul 2002 yılda ütkän xalıq isäben alu waqıtındağı xällärgä tuqtaldı. İldar äfände fikerençä, soñğı canisäp alu çarası Başqortstanda tatar – başqort mönäsäbätlärendäge kierenkelekne tağın da arttırdı. Moña töp millät sanalğan başqort xalqı sanın tatarlar isäbenä arttıru säbäpçe buldı. İldar Ğabdrafiqov Başqortstanda millätara duslıqnı qaqşatuçı küreneşlärneñ arta baruına baytaq başqa misallar da kiterde. Respublik xaqimiät orğannarında soñğı yıllarda citäkçelärne milli küzlektän çığıp bilgeläw däwam itüye arqasında, küpçelek yuğarı wazıyfalarnı xäzer başqortlar bili. İldar äfände şulay uq respublik xaqimiätläreneñ milli mäsälälärgä tıqşınuın da tiskäre bäyäläde. «Ayıruça tatarlarnı başqort itep yazdıru qampaniäse näq menä xaqimiätlärneñ fatıyxası häm bulışlığı belän alıp barıla, – dide ul. – Häm bu älbättä inde, millätara duslıqnı nığıtuğa tügel, ä , kiresençä, ber – bereñä ışanıçnı kimetügä kiterä.
Konferensiädä çığış yasawçılarnıñ berse – Başqortstan xalıqları Assambleyäse citäkçese Niäz Mäcitov üzennän alda çığış yasağan İldar Ğabdrafiqov fikerläre belän rizalaşmawın belderde. «Başqortstanda anıñ titul milläte bulğan başqortlar moñarçı gel kimsetüle xäldä yäşäde, – dide N. Mäcitov. – Xäzer kilep başqortlar üz telen, mädäniäten saqlarğa tırışıp nindider eşlär başlağan ikän, monı xuplarğa häm alarğa yärdäm itärgä kiräk. Respublikta hämmä millätkä tigez şartlar tudırıla».
Niäz Mäcitovnıñ şundıy fikerläre zaldağı baytaq qına keşegä, ayıruça tatar ğälimnärenä häm tatar milli liderlarına oşap betmäde. Ul tribunadan töşügä, proğrammada anıñ çığışı qaralmağan bulsa da, Başqortstan Tatar ictimağıy üzäge räise Ayrat Ğiniätullin süz soradı. Başqortstan tatarlarınıñ kiñ bilgele problemnarın tağın ber qat açıp saldı ul. Tatarlarğa tieşle şartlar tudırıla, dip küz buyawlarğa qarşı üzençä cawap sıyfatında qatğıy yañğıradı anıñ dälilläre. Ufa «Nur» tatar däwlät teatrınıñ niçä tapqır räsmi açılıp ta anıñ haman da çınlıqta açılmawı xaqında iskä töşerde A. Ğiniätullin. «Anı açu tantanasına Tatarstan citäkçeläre dä berniçä qat kilde, ä teatr haman da tözelep betmägän, bu bit masqıl itü», – dide Ayrat äfände. Ğomumän alğanda, Ufada ütkän älege fänni konferensiä millätara duslıqnı nığıtu yullarınıñ nindi yünäleşlärdä barırğa tieşlegenä küpmeder däräcädä cawap birä aldı kebek.
Konferensiä axırında tikşerelgän mäsälälär buyınça rezolyutsiä ölgese qabul itelde.
Fänis Fätxi, Ufa
