Bu atnada Qazanda böten Rusiä psixiatrlarınıñ cıyılışı buldı. Ruxi awırular ğına tügel, sau aqıllılar öçen dä kiräk ikän bu tabiplar. Ğadi yäki dahi keşeneñ häm şır tileneñ ayırmasın bilgeläw bik qatlawlı. Qazanda yäşäwçe ber keşe irtän-irtük torıp, astronomnar qoyaş çığarğa tieş waqıtta böten ixtiar köçen qoyaşnı gorizont artınnan tartıp çığaruğa yünältä ikän. Häm qoyaş, anıñ fikerençä, älege yaqtaşıbıznıñ ruxi köçenä buysınıp, basular, tawlar artınnan qalqıp çığa da üz cayı belän bata. Ä ikençe irtädä tağın irtük toru, niçek tä qoyaşnı üz waqıtında öskä tartu... Ul ber waqıtta da yoqlap ta qalmağan, onıtmağan da, çönki bu keşeneñ dönya yazmışı, qoyaşnıñ yaqtırtıp, cılıtıp toruı öçen üz cawaplılığın sizüe bik köçle.
Ni dip äytäseñ ul keşegä? Başqalarğa zıyanı yuq anıñ, üz eşen belä, aña ışana. Bez ni öçen anıñ aqıl-zihenenä, astronomiä, geografiä, fizika qanunnarın belüenä bäylänergä tieş? Äle aqıllı, ğilemlelär dä qoyaşnı çığaram, dip köçänüçelär, şunıñ belän ğorurlanuçılar bar. Beräwlär millätne kütäräm dilär, başqalar anı buldıra almıy yäki zıyan sala. Yäki däwlätne qotqaru belän mawığuçılar bar. Änä bit, Rusiäneñ iminlegen, bötenlegen saqlar öçen, ildäge bik küp millätlär barı tik kuril xärefläre belän genä yazarğa tieş. Ä Başqortstanda saf tatarlar yäşägän Çaqmağış, İleş, Dürtile, Täteşle rayonnarı başqa millätkä küçmäsä, başqort xalqı häm bu respublika xarap bula, dip qotqı saluçı ğalimnär bar. İ tırışalar, i ışandıralar, üzläre dä ışanıp kitälär, räsmi käğäzlärgä dä milli sostav, tuğan tel uqıtu statistikası alar telägänçä terkälä. Şuşı tuzğa-yazmağan häm berkemgä dä fayda kitermäwçe äkiätne yaqlaw öçen zur resurslar taşlana. Moña riza bulmawçılar bik naçar, dip iğlan itelä. Ä şul arada şähärlärdä torğan tatar häm başqortlarnıñ balaları tuğan telennän bizep bara yäki bötenläy belmi. Ä tegelär - millätne qotqara. Üzläre tile tügel. Niçek inde ul apañ ber millät, abzıyıñ ikençe millät, xätta änieñ dä başqa millät bulırğa tieşter. Monı añlawğa qarağanda, ixtiar köçe belän qoyaşnı tartıp çığaru ciñelräk.
Älege qoyaş çığaruçı yaqtaşıbız turında professor Nail Möxärrämov söylägän ide. Ni qızğanıç, ul yaqtaşıbıznıñ şuşı citdi ğämäle faciğä belän tämamlanğan. Üz-üzen ışandırğan häm qoyaş çığaru kebek zur eşlärgä totınğan, tabiğät belän idärä itüçe keşegä Qazannan Murmanskiğa küçärgä turı kilgän. Budil'nik buyınça torıp, üz waqıtında böten ixtiar köçen qoyaş çığaruğa yünätsä dä, qarañğılıq anda atnalar buyı däwam itkän. Tege keşe polyar tönneñ nindi ikänlegen belmägän. Küz aldına kiteregez, keşe tön buyı borçılıp yata, krugom qarañğı, suıq, dönya yazmışı turında qayğırtuçı keşe böten köç-küäten qoyaş çığaruğa yünältä. Bernärsä dä barıp çıqmıy. Bu bit - häläkät, faciğä. Ber şähär genä tügel, böten dönya tuñıp, boz kisägenä äylänä. Mondıy yäşäwneñ mäğnäse yuq dip älege xälgä çıdıy almıy, üz-üzenä qul sala elekke yaqtaşıbız.
Ä küpçelek tormış qarşılıqlarına bireşmi, başın elmäkkä tığarğa aşıqmıy. Bu atnada Rusiä Däwlät Dumasında “Berdäm Rusiä” firqäsennän fraksiälär yäki, xätta, firqälär ayırıp çığaru turında süz yörtkännär. Yünle kommunistlar, yäğni sullar tabılmağaç, Dumadağı Tatarstan deputatı Oleg Morozov sul firkä häm dä tağı uñ firqä bülep çığaru mömkinlege turında äytkän. Mojno vıdelit`, digän ul. “Rodina” fraksiäseneñ citäkçese Dmitriy Rogozin bik usal cawap birgän. Uñ kükäyne häm sul kükäyne bülep çığaru mömkin tügel, digän ul. Tupas, tupas äytkän. Ädäple tügel. Läkin Rogozin bit zur säyäsätçe, däwlät häm prezident dip can atıp tora. Böten köçen, qüäten, aqılın ul ilneñ qoyaş kebek balqıp, yuğarığa kütärelüen teli. Häm şuña tırışa. Säyäsi bäxäskä kergändä menä şul bulaçaq ciñülär xaqına teläsä nindi adımğa äzer. Bu faktnıñ çığanağı – “Argumentı i faktı” gäcite, äytik, bik tögäl häm citdi gäcit. İyünneñ berençe atnasında çıqqan san. Şul uq sanda, “Bezneñ ideal - 28 guberniä” dip atalğan mäqälä häm qarta basılğan. Ölkälärne quşıp, respublikalarnı yuq itep 28 guberna tözesäñ, menä şunda bula ikän bäxet häm täräqqiät idealı. Başqa berni dä qomaçawlamıy ilgä. Ä menä tiz genä respublika, ölkälärne tiz genä ber qapçıqqa salu nasıyp bulmasa, nişlär ikän bu idealçılar. Tege Murmanskida bulğan xikmätle faciğä qabatlanmasmı?
Rimzil Wäli
