Sezneñ “natsional” digän süzne işetkänegez barmı? Yäğni millätle keşelär digän süz mikän inde bu, millätçelärme? Añlaşılıp betmi. Bik ük normal, ğädäti tügel digän mäğnä sizelä bu süzdä. Keşe kebek tügel, üzençä. Wağraq xalıqlar digän dä tösmer bar. Härxäldä, ruslarğa natsional dip äytmilär. Sovet zamanında şulay künektek - millät çuwaşqa, tatarğa, muqşığa kiräk, üzbäklär dä bitaraf tügel, ä ruslarğa kiräkmi.
Üz milläteñne yaqlaw, teleñne, mädäniäteñne yäşätü öçen tırışuçılar şik uyata. Berär närsäne watıp, sındırıp yäki yırtıp taşlamasınnar digän kebegräk. Yun'le keşelär tügel kebek tawış işaräse härwaqıt tösmerlänä. Şulay da natsional digän termin räsmi qullanudan töşmi. Räfis Kaşapovnı aqlağan Çallı mäxkämäseneñ qararın Tatarstan Yuğarı sudı üz köçendä qaldırğaç, “Efir” telekompaniäse xäbärçese, yözen çıtıp, “natsionallarnıñ bu eşen Mäskäwdä yañadan qararğa tieşlär”- dip belderde. “Время и деньги” gäzite älege terminnı qabatladı.
Ä bit «natsionallar” süzendä mısqıllaw ğälämäte bar. Ä mısqıllanğan keşe tawışlanıp, dulap kitärgä mömkin, cäncal çığarırğa, menä şul bula inde “межнациональная рознь'” digän närsä. Räfis Kaşapovnı millät ara cäncal çığaruda ğayıpläp, gärçä anıñ ğayıbe raslanmasa da, yıl buyı törmädä utırttılar. Şul turıda söylägän “Эфир” kompaniäse jurnalistı, Rusiä cinayät kodeksınıñ şul uq matdäse buyınça xökemgä tarttırılırğa tieş. Yeget üze, älbättä, monı añlamıy. Ğalimnär äytkänçä, bik küp yamanlıqlar usal niät belän tügel, ä nadanlıq häm axmaqlıq arqasında eşlänä.
Üz milläten yaratqan keşe öçen natsional quşamat beraz ğäcäp närsä. Läkin tağın da ğäcäpländergäne, şul uq natsional tamğası suqqanğa bernindi dä qänäğätsezlek beldermägän üz millättäşlärebezneñ bitaraflığı. Ä bälki bu sabırlıqtır? Zamança äytsäñ, tolerantlıq. Biteñä tökergän çaqta da tolerant bulu - bu inde zur säyäsätçelärneñ iñ ziräklärenä xas. Läkin süzebez haman şul kileşmägän süzlär qullanıp, nindi dä bulsa millätne mısqıllaw, ä şulay bulğaç nindi dä bulsa milläten yaratmaw süze turında bara.
Etnofobiä - millät yaratmaw - fänni termin häm ictimaği küreneş. Berniçä yıl elek Qazan universitetında şuşı etnofobiä, millät söymäw turında konferensiä ütkän ide. Bar andıy küreneş. Mäs'älän, antisemitizm – yähüdlärne yaratmıyça, gel alarğa qarşı baru, alarnı cäberläw. Kavkaz xalıqlarına, bigräk tä çeçennarğa aldan uq tiskäre mönäsäbät kürsätü ğälämätläre dä oçrıy. Rusofobiäne - rus xalqın yaratmaw küreneşen dä beläsezder. Tatarlarğa monısı bigräk tä kileşmi, çönki millätebezneñ 90% ruslar belän yäşi. Urısnı, Rusiäne sükkän tatar keşese üz millätenä fayda kiterä dip äytep bulmıy. Ber millätne dä sügärgä yaramıy. Qor’än dä quşmıy anı.
Beräw äyter, ä bit üzebezne sügälär. Millätebezne mäsxärämäsennär öçen, iñ berençe sin üzeñ andıy eşlärdän, başqa millätlär çittä tor. Üz milläten söymäwçelär arasında tatarlar da oçrıy. İmeş, tatar süzennän qotılsaq, bez bäxetle bulabız. Bezneñ xalıq menä şundıy yun'sez inde, talaşa, könläşä dip, yaralarğa toz sibü dä kileşmäs. Bolay da sügüçelär tabılır ide. Kürşe respublikabızda töp xalıq isemennän söyläwçe qayber ğalimnär tatar digän millät yuq ul dip taşqa bastıralar. Beläsezme närsä öçen? Bala çağa bit üz isemen bozıp ireşterä, şunıñ kebegräk.
Tatarofobiä ni öçen qurqınıç? Ruxı nığıp betmägän millättäşlärebezneñ üz millätennän çirqanu, qurqu xisen uyatu belän. Dimäk, tatarofobiä digän närsägä bireşmi torğan ukol, privivka kiräk. Xätta quşamat taqqanda da.
Axırda şunı äytäm. Bu comğada Perm ölkäseneñ Solikamski şähärendä zur fänni konferensiä açıla. Anda bik küp töbäklärdän, Tatarstannan da wäkillär bara. Cıyılışnıñ teması rus milläteneñ üzençälegen saqlaw, milli psixologiä, küpmillätle töbäktä ruslarnıñ xäle turında. Äytergä kiräk, aktual' tema bu. Ruslarğa da millät kiräklegen torğan sayın yışraq işetäbez. Läkin qayber kanallarda, älege cıyılışta qatnaşqan ruslarnı, natsionallar dip atamaslar mikän?
Rimzil Wäli
