Accessibility links

Кайнар хәбәр

Xörriätneñ ğömere qısqa tügelme?


Bala çaqtan uq kinofilmnardan häm kitaplardan tanış ber Xottabıç qart digän şäxes bar. Üze märxämätle, beraz ğına şuq häm yalğançı, moğciza iäse bulğan bu Xottabıç qartnıñ qayan kilep çıqqanın beläsezder. Ul nindider kuvşin eçendä yatqan da, ber malay şul sawıtnıñ bökesen açqaç, oçıp kilep çıqqan. Rusça terminologiägä künekkän cämäğätçelek anı djin dip äytä. “Из бутылки джин уже выпущен” digän qanatlı süz söyläme dä bar. Yäğni, bökene açıp, cenne çığarğaç, anı kire kertep bulmıy. Ul üzençä oçıp yöri, üze telägän wazifanı başqara. Artqa yul yuq - sawıttan çıqqan cen kire kerep yatmıy.

Rusiä cämğiätendä 15-18 yıl elek perestroyka - üzgärtep qoru başlanğan ide. Awız açıp üzeñ telägän süzne äytergä, xökümätne, partiäne tänqitlärgä, kibet, aşxanälär açıp, üzeñ telägänçä säwdä itärgä röxsät itelgäç, xalıq ozaq aptırap tormadı. Mömkin bulğan qädär aqça eşlärgä, bayırğa tırıştı. Döres, privatizatsiä dilbegäsen qulına töşergän çinovniklar, qayber citäkçelär artıq qomsızlanıp, mömkin bulğannan artığın da yottılar. Kapitalizm tözeleşendä iñ aldınğı safta apparat çinovnikları häm iñ şoma kommunistlar bardı.

Monısı inde şeşädän çıqqan cenneñ açı cimeşläre. Moña qarap yañadan sotsialistik cämğiät, böten keşegä dä norma buyınça ğına da azıq-tölek, kiem-salım taratu tärtiplären urnaştırıp bulmıy. Çönki iqtisadıy häm säyäsi plyuralizm yuqqa çıqsa, axırzaman bulır ide. 30 million xäyerçe-fäqirle Rusiä kire borılmıy. Qızıl äläm, Mixalkov yazğan gimn qaytarılsa da, barıber 1984 yılğa qaytırğa tezläwçelär yuq. Xätta berdän-ber firqä, ber genä däwläti ideyä qatırıp quyarğa teläwne dä xuplawçılar kürenmi. Küp qıstılar bit ide. Millätlärne dä bäyrämnärdä genä iğlan itep, biyu kostyumnarında ğına häm kürgäzmälärdä genä propaganda öçen kürsätälär ide. Berkemneñ dä ul zamannarğa kire qaytası kilmi. Däwlät, derjava, ber dinneñ östenlege turında xıyallanuçılarnıñ tawışı köräyä barsa da.

Plyuralizm häm törleçä qaraş bigräk tä Qazanğa, Tatarstanğa kileşte. Xäzer Şäle belän Sayısqan tawı astında ör-yaña, şäp yul salına. Ul tüläwle bulaçaq, dilär. Teliseñ ikän buşlay, şulay bulğaç uraw häm sikältäle yul da bar. Ozaqlamıy, Qazanda metro açılğaç, telägän keşe cir astına töşep Gorki mäxälläsennän Qazan Kremlenä metro belän barır. İkençelär — maşina cilderer.

Bügen qayberäwlär Qazannı güzäl, yañarıp barğan, çista şähär dip, aña soqlanıp kitä. İkençelär tantanalı konferensiälär ütkän bu şähärdä yullarnıñ sikältäle, pıçraq buluına ğäcäplänä. Beräwlärgä kibetlärdä tovarlar oçsız häm sıyfatlı bulıp kürenä, ikençelär fikerençä, xäl näq kiresençä tora. Beräwlär millätneñ görläp üsep kitüenä şatlana, ikençelär küptän inde möstäqillek häm xörriät zamannarı ütte, tuğan telgä poçet bette, dip uftana. Kem xaqlı häm kem xaqsız ikänen özderep äytü bik çiten.

Pänceşämbe könne cırçı Salawatnıñ Qazandağı konsertları tämamlandı. Beräwlär gel iske cırlar cırlıy, qılanışları kileşmi, ujas bit bu dip mığırdana, ämma tartışa-tartışa şaqtıy qimmätle bilet alıp, yañadan UNİKSqa bara. İkençeläre, Salawatnıñ irken, yegetlärçä yöreşlärenä, süzlärenä mökibbän. Xätta Salawat üze dä plyuralistik keşe bulıp çıqtı. Meñär çaqrım kiñleklärdä konsertlar quyıp qayta da, Biektawğa yäki yıraq illärgä avtomobil' yarışlarına ıçqına. Xätta xalıqara sport masterı isemen dä yaulağan. Üze sportçı, üze cırçı. Andıylar ber ul ğına tügel. Änä, Wadim Usmanov cilkäsennän köräştä ciñep alğan täkäne töşergännän soñ, mikrofon alıp üze icat itkän cırlar başqara. Tatarstan xökümäte başlığı Röstäm Miñnexanov şundıy zur däwlät eşen başqarğan arada Rusiä yä Yevropa yarışlarında avtomobil'dä uzışıp, medal'lär alıp qayta.

Mondıy plyuralizmnı xuplarğa mömkin. Qayberäwlär üze azğın, üze eçkeçe tamğasına layıq bulsa, anısına quanmıybız. Bigräk tä, türälärne tänqitlibez. Ä ayıq, köçle, qüätle cennärebez bulğaç, niçekter canğa räxäträk bulıp kitä. Buldıra bit buldıqlılar!

Küptän tügel Däwlät Duması çit ildäge millättäşlärgä federatsiä subyektları yärdäm itmäskä, möhacirlär faydasına ber tien dä totmasqa digän qanun çığardı. Menä siña mä! Patriotizm, watandaşlar, tamırdaşlar dip ätäçlängän ildä, çit ildäge tuğannarıña yärdäm tiärgä yaramıy. Xäyer, küpçelek ağay-ene üze çit ildäge qärdäşlärneñ yärdämenä ömet itep yäşi. Barı tik Baltiq, Üzbäkstan kebek yaqlarda ğına elekke sovet keşelärenä genä yärdäm kiräk. Qayber BDB illärenä Rusiä gaz, neft' häm elektr energiäsen oçsızraq bäyägä birä. Ä menä töbäklärgä häm ölkä, respublikalarğa çit ildäge millättäşlärgä yärdäm itü tıyıla. Rus bulmağan millätlärgä kirillitsadan başqa xärefne qullanu da röxsät itelmi. Monıñ töbendä närsä yata? Plyuralizm, xörriät, demokratiä bar, ämma ul östägelärgä häm üzäktägelärgä genä yarıy. Ä tübänräk qatlam häm töbäklärgä yaramıy. Mondıy küpfikerlelekkä şaqqatqan, bäxäskä kergän qärdäşlärebez ällä ni kürenmi. Bälki menä şuña küräder, nindider bitaraflıq, salqınlıq, qurqu, şiklänü käyefläre üsä bara. Nindi zamanda yäşibez ikän? İrekle ildäme ällä kazarmadamı? 21 ğasırdamı, ällä 1938 yıldamı? Ni xikmät, monı äytep, añlatıp bulmıy. Diktatura da, xörriät tä mäñgelek tügel. Alarnıñ ğömeren bilgeläwçe üzebez barlığın onıtmasaq ide.

Rimzil Wäli

XS
SM
MD
LG