Accessibility links

Кайнар хәбәр

Qırım tatarları millät-ara nizaqlı watannarına qayta: tarixi küzätü


Bügen Qırım tatarlarına bağışlanğan yaña tapşırular şälkemen başlıybız, xörmätle tıñlawçılar. Bu xalıq Stalin tarafınnan 1944nçe yılda watanınnan, Qırımnan sörelgännän soñ biregä ruslar häm xärbilär kilep urnaştı. 90nçı yıllar başında qırım tatarları matur häm tarixı bay Qırımğa qayta başladı. Alarnı anda millät-ara kierenlek, sosial problemalar qarşı aldı.

Qırım yarım-utrawı ğasırlarça Qara diñgez buyındağı säwdä häm mädäniät üzäge bulıp kilde, xörmätle tıñlawçılar. Şulay uq bu cir - qırım tatarlarınıñ tarixi watanı. 1783nçe yılda Rusiä qırım yarım-utrawın üzenä aldı. 1944nçe yılda Stalin qırım tatarların Germaniä nasiläre belän xezmättäşlek itüdä naxaqqa ğayepläp watannarınnan sörgengä cibärde. 1995nçe yılda Qırımğa qaytqan 74 yäşlek İskändär ağa Ablyaev, alarğa, Baxçısaray yanında yäwçelärgä cıyınırğa 15 minut waqıt birelgän ide, dip iskä ala: "Üzebez belän ber ni dä ala almadıq, östebezdä bulğan kiem genä. Bezne yök maşinalarğa tutırıp timer yul stansiäsenä alıp kildelär, xäzer inde xäterlämim, Üzäk Aziägä 17 kön bardıq buğay," dip xätiräläre belän büleşä İskändär ağa. Ul çaqta yulda bik küp keşe ülde, ämma İskändär Ablyaev ğailäse isän-saw barıp citep Üzäk Aziädä kolxozda eşkä bilgelängän bulğan.

1954nçe yılda Qırım Ukrainağa birelde, häm Sovetlar Berlege tarqalğaç ta yarım-utraw Ukraina qaramağında qaldı. Ukraina eçendäge Qırım avtonomiäsenä 44nçe yılda sörelgän qırım tatarları qayta başladı. Xäzerge waqıtta tarixi watannarına qaytuçılarnıñ sanı – 260 meñläp keşe dip isäplänä, tağın 150 meñgä yaqın qırım tatarın kötälär. Ämma öygä qaytu ciñel bulmıy. Qırımda suğıştan soñ urnaşqannar, küpçelege – ruslar – qırım tatarlarnıñ qaytuına rizasızlıq belderä. Qırım tatarlarınıñ kire qayta başlawlarına inde 10 yıldan artıq waqıt uzdı. Ämma cirle xökümät äle dä qaytuçılarğa cir alu, eş tabuda kirtälär tudırunı däwam itä. Şuşı awırlıqlarğa qaramastan watannarına qayta alularına qırım tatarlarınıñ küpçelege – bik qanäğät. Äñgämädäşebez İskändär Ablyaevnıñ xatını – qaytqaç ike yıl uzğaç ta wafat bulğan. Xäzer İskändär ağa Aqmäçettän yıraq tügel urnaşqan Kamenka awılında 43 yäşlek ulı Şakir belän yäşi. Awılda meñ 500gä yaqın xucalıq bar, yulları naçar, Ablyaevlarnıñ yortı – aqça yuqlığı säbäple – tözelep tä betmägän. Xökümättän ayına alğan 100 dollarğa da citmägän yardäm – bik äz, ämma İskändär ağa Qırımğa qayta aluına şatlanıp betä almıy: "Çittä yäşägänçe – üz öyeñdä yäşäw yaxşıraq," di İskändär Ablyaev.

Qırım tatarları öçen milli üzañnı saqlap qalu bik möhim. Bu eştä alar ğasırlar buyına islam dinenä tayandı. Ulınıñ Kamenka awılında mäçet tözergä yardäm itkäne belän atası İskändär ağa ğorurlana ala. Azatlıq xäbärçese bu awılğa kilgändä mäçettä Ablyaevnıñ onığınıñ sönnät tuyın bäyräm itkännär. Xäbärçebez awılnıñ aqsaqalları mäçetkä cıyılıp täqbir äytkän çaqqa turı kilgän.

Üz tellären, mädäniäten saqlap qalu qırım tatarlarına däxşätle sörgen yılların da ütkärergä, watannarına qaytıp yaña cämğiät tözergä yardäm itkän. Qırımnıñ tarixi başqalası Baxçısaray''nıñ yazmışı biredäge başqa şähärlärgä bik oxşaş. Tabiğatneñ matur ber poçmağında, tirä yaqtan qıyalar belän uratıp alınğan ber cirdä urnaşqan bu şähär sovet çorında talanıp, cimerelep betkän bulğan. Xäzer şähärdäge 16nçı ğasırdan qalğan Xan sarayın qararğa turistlar kilä.

Bu matur tarixi yaqnı yañadan tözekländerü öçen qırım tatarları küp tırışlıq quydı, di şähär xakimiäte wäkile Rustem Çigöz: "Qırım tatarları watannarına ğadi küçep kilüçelär bularaq qına qaytmadı. Alar biregä – asıllarına qaytır öçen, tamırların canlandırır öçen qayttı. Qırım tatarları – näq başqa xalıqlar kebek ük üz tarixına, üz mädäniätenä, alarnı dönyağa tanıtqan mäşhür wäkillärenä iä. Şuña kürä bezneñ maqsatıbız – üzañnı saqlap qalu ğına tügel, tarixi, mädäni mirasnı torğızu", dide Baxçısaray xakimiäte wäkile.

Qırımdağı tarixi binalarnı torğızu – bik tä qatlawlı mäs''älä bulıp çıqtı. Törkiä häm Polşadan oxşaş mimarçılıqnı ğına öyränü citmäde, tarixi urınnarnı elekkeçä yasarlıq ostalar yuq, bulıp çıqtı. Olı yäştäge ber osta tabılğaç aña şunda uq uquçılar tabıp – ostanıñ üz hönären yäşlärgä dä qaldıruın sorağağannar. Baxçısaray xakimiäte wäkile Rustem Çigöz süzlärenä qarağanda, küp törle awırlıqlar sürätendä – xalıq üzenä şulay itep keçkenä bulsa da yuanıçlar taba. Qırım tatarları turında söyläwne irtägä däwam itäçäkbez.

Alsu Qormaş
XS
SM
MD
LG