300dän artıq keşeneñ şul isäptän balalarnıñ ğömeren özgän Beslan faciğäsennän soñ Rusiä prezidentı Putin terrorğa qarşı yaña çaralar wäğdä itkän ide. Ämmä anıñ düşämbedä yasağan täqdimnäre küplär öçen kötelmägän buldı. Ber mandatlı okrularnı beterü, yä isä töbäk citäkçelären Mäskäwdän bilgeläw belän terrorğa qarşı köräş arasında nindi bäyläneş bardır, äytüe qıyın. Nişläpter amerikan prezidentı 11 sintäber xöcümnärennän soñ ştat gubernatorların Washingtonnan bilgeli başlamadı. Rusiäneñ töp mäglümät çarası, däwlät qaramağındağı televideniedä törle däräcädä räsmilär, bu yaña täqdimnärgä xuplaw süzläre tabırğa tırışa. Başqa törle fiker yörtüçelär kürenmi, gärçä, alar bar. Misal öçen Dumağa näq menä ber mandatlı okrugtan saylanğan bäysez deputat Vladimir Rıjkov Azatlıqqa bolarnı äytte:
Audio (Vladimir Rıjkov)
Rıjkov süzlärençä, bu yaña çaralarnıñ terrorğa qarşı köräş belän ber bäyläneşe dä yuq. Kreml torrornı forsat itep, xakimiät bağanasın köçäytüen däwam itä. Putin üze bu üzgäreşlär Konstitutsiä qısalarında dip äytsä dä, moña şik belderüçelär bar. İNDEM isemle säyäsi tikşerenü fondı başlığı Georgi Satarov:
Audio (Georgi Satarov)
Satarov fikerençä, bu üzgäreşlär Rusiädä federalizmnı beterü bulıp tora. Xalıqara xoquq yaqlawçı Freedom House oyışması: Putin iğlan itkän çaralar Rusiädä bolay da zäğif demokratiäne yomşarta, ilne avtoritar däwlätkä taba bora, digän belderü yasadı. Ni ğäcäp, töbäk citäkçeläre arasında älegä qarşı çığuçı kürenmi. Xättä Tatarstan prezidentı Miñtimer Şäymiev tä, bu awır zamanada ildä tärtip nığıtu kiräklegen äytep, üzgäreşlärne xuplawın belderde. Alay da, düşämbe kiçen Mäskäwdän qaytıp hawa alanında yasağan çığışında ul bu çaralarnı waqıtlı küreneş, ilne saqlap qalu çarası dip añlattı:
Audio (Miñtimer Şäymiev)
Yaña üzgäreşlärgä kürä, kiläçäktä töbäk citäkçelären Rusiä prezidentı täqdime belän, cirle parlament saylayaçaq. Küplär fikerençä, bu Kreml äytkän süzgä piçät suğuğa qaytıp qalaçaq. Tatarstannıñ Mäskäwdäge wäkile Nazif Mirixanov
Audio (Nazif Mirixanov)
Şulay itep Rusiäneñ säyäsi sistemasında citdi üzgäreşlär kötelä. Ä bit qayçan ğına prezident Putin moña kisken qarşı çığa ide. Menä anıñ çığışlarınnan berniçä özek. 2000 yılnıñ 15 martında Putin bolay dip belderde:
Bezdä federativ däwlät qorılılışı, häm ägär dä keşelärgä saylaw xoquqı birelgän ikän, anı tartıp alırğa yaramıy... Xakimiät vertikalen torğızu öçen üzäkneñ mömkinlekläre bolay da citärlek.
3 aydan soñ saylaw komissiäse citäkçeläre belän oçraşuda Putin bolay dide:
Keşelärneñ töbäklärdä üzlärenä citäkçelär saylaw xoquqın tartıp alu döres bulmas ide... Häm saylawçılarnı xörmät itmäw bulır ide. Federatsiä subyektları citäkçeläreneñ saylanuı citäkçelärneñ üz eşläre näticäläre öçen cawaplılığın arttıra.
2001neñ 18 yülendä ütkän matbuğat oçraşuında Rusiä prezidentı bolarnı äytte:
Min qayber milli respublikalarda xalıq üz citäkçesen saylaw xoquqınnan alay ciñel genä ayırılır dip uylamıym, ä törle däräcädäge, ber urında bilgeläp quyıla torğan, ikençe urında saylap quyıla torğan xakimiät organnarı buldıru inde bik naçar... Axır çiktä, bez sovet ürnägendäge superüzäkläşterügä omtılırğa tieş tügel. Min ul idarä sistemasın näticäsez dip isäplim, ä bez üzebezdä tözelgän sistemanı kamilläşterergä tieş.
2002neñ 19 dikäberendä Rusiä xalqı belän turı elemtä waqıtında Putin bolarnı äytte:
Bezdä töbäklärne zuraytu häm alarğa citäkçelärne bilgeläp quyu mömkinlege häm iñ möhime teläge yuq. Härxäldä, mindä andıy teläk yuq. Bez ilebez tarixında bu problemanı inde ütep kittek. Yaxşımı-naçarmı, bezdä inde şundıy tärtip urnaşqan, töbäk citäkçeläre xalıq tarafınnan turıdan turı yäşeren tawış birü belän saylana. Konstitutsiädä şulay yazılğan häm şulay qalırğa tieş.
Qayber küzätüçelär fikerençä, töbäk citäkçeläre üzäktän bilgelänä başlağannan soñ, töbäklärne erelätü, milli respublikalarnı beterü kebek adımğa da yıraq qalmıy. İşetüegezçä, ike yıl elek kenä Rusiä prezidentı minem andıy teläk yuq digän ide. Kürüegezçä, bu fiker dä bik tiz üzgärergä mömkin.
-Ali Gilmi
Audio (Vladimir Rıjkov)
Rıjkov süzlärençä, bu yaña çaralarnıñ terrorğa qarşı köräş belän ber bäyläneşe dä yuq. Kreml torrornı forsat itep, xakimiät bağanasın köçäytüen däwam itä. Putin üze bu üzgäreşlär Konstitutsiä qısalarında dip äytsä dä, moña şik belderüçelär bar. İNDEM isemle säyäsi tikşerenü fondı başlığı Georgi Satarov:
Audio (Georgi Satarov)
Satarov fikerençä, bu üzgäreşlär Rusiädä federalizmnı beterü bulıp tora. Xalıqara xoquq yaqlawçı Freedom House oyışması: Putin iğlan itkän çaralar Rusiädä bolay da zäğif demokratiäne yomşarta, ilne avtoritar däwlätkä taba bora, digän belderü yasadı. Ni ğäcäp, töbäk citäkçeläre arasında älegä qarşı çığuçı kürenmi. Xättä Tatarstan prezidentı Miñtimer Şäymiev tä, bu awır zamanada ildä tärtip nığıtu kiräklegen äytep, üzgäreşlärne xuplawın belderde. Alay da, düşämbe kiçen Mäskäwdän qaytıp hawa alanında yasağan çığışında ul bu çaralarnı waqıtlı küreneş, ilne saqlap qalu çarası dip añlattı:
Audio (Miñtimer Şäymiev)
Yaña üzgäreşlärgä kürä, kiläçäktä töbäk citäkçelären Rusiä prezidentı täqdime belän, cirle parlament saylayaçaq. Küplär fikerençä, bu Kreml äytkän süzgä piçät suğuğa qaytıp qalaçaq. Tatarstannıñ Mäskäwdäge wäkile Nazif Mirixanov
Audio (Nazif Mirixanov)
Şulay itep Rusiäneñ säyäsi sistemasında citdi üzgäreşlär kötelä. Ä bit qayçan ğına prezident Putin moña kisken qarşı çığa ide. Menä anıñ çığışlarınnan berniçä özek. 2000 yılnıñ 15 martında Putin bolay dip belderde:
Bezdä federativ däwlät qorılılışı, häm ägär dä keşelärgä saylaw xoquqı birelgän ikän, anı tartıp alırğa yaramıy... Xakimiät vertikalen torğızu öçen üzäkneñ mömkinlekläre bolay da citärlek.
3 aydan soñ saylaw komissiäse citäkçeläre belän oçraşuda Putin bolay dide:
Keşelärneñ töbäklärdä üzlärenä citäkçelär saylaw xoquqın tartıp alu döres bulmas ide... Häm saylawçılarnı xörmät itmäw bulır ide. Federatsiä subyektları citäkçeläreneñ saylanuı citäkçelärneñ üz eşläre näticäläre öçen cawaplılığın arttıra.
2001neñ 18 yülendä ütkän matbuğat oçraşuında Rusiä prezidentı bolarnı äytte:
Min qayber milli respublikalarda xalıq üz citäkçesen saylaw xoquqınnan alay ciñel genä ayırılır dip uylamıym, ä törle däräcädäge, ber urında bilgeläp quyıla torğan, ikençe urında saylap quyıla torğan xakimiät organnarı buldıru inde bik naçar... Axır çiktä, bez sovet ürnägendäge superüzäkläşterügä omtılırğa tieş tügel. Min ul idarä sistemasın näticäsez dip isäplim, ä bez üzebezdä tözelgän sistemanı kamilläşterergä tieş.
2002neñ 19 dikäberendä Rusiä xalqı belän turı elemtä waqıtında Putin bolarnı äytte:
Bezdä töbäklärne zuraytu häm alarğa citäkçelärne bilgeläp quyu mömkinlege häm iñ möhime teläge yuq. Härxäldä, mindä andıy teläk yuq. Bez ilebez tarixında bu problemanı inde ütep kittek. Yaxşımı-naçarmı, bezdä inde şundıy tärtip urnaşqan, töbäk citäkçeläre xalıq tarafınnan turıdan turı yäşeren tawış birü belän saylana. Konstitutsiädä şulay yazılğan häm şulay qalırğa tieş.
Qayber küzätüçelär fikerençä, töbäk citäkçeläre üzäktän bilgelänä başlağannan soñ, töbäklärne erelätü, milli respublikalarnı beterü kebek adımğa da yıraq qalmıy. İşetüegezçä, ike yıl elek kenä Rusiä prezidentı minem andıy teläk yuq digän ide. Kürüegezçä, bu fiker dä bik tiz üzgärergä mömkin.
-Ali Gilmi