Mordoviä böten Rusiäda tağı iñ alğa çıqtı. 16-19 sentäberda Saranskida berençe märtäbä İdel buyı federal' okrugınıñ Keçe Olimpik uyınnarı ütkärelde. Mordoviä 1999 yıldan birle inde üzeneñ Keçe Olimpik uyınnarın ütkärä kilä. Ä bıyıl İdel buyı federal' okrugında da Olimpik uyınnar oyıştırıldı. Saranskiğa Tatarstan, Çuwaşiä, Udmurtiä, Başqortostan, Mariy El respublikalarınnan, Kirov, Penza, Orenburg, Perm, Samara, Saratov, Tübän Novgorod häm Ul'yan ölkälärennän sport delegatsiäları kilde.
Saranskinıñ “Svetotexniqa” stadionında 16 sentäberdä Olimpik uyınnar açılışı tantanası buldı. İdel buyı federal' okrugında Rusiä prezidentınıñ wäkile Sergey Kirienqo häm Mordoviänıñ başlığı Niqolay Merquşkin sportçılarnı häm çaqırılğan xalıqnı bäyräm belän qotladılar. Här qatnaşuçı regionnıñ delegatsiäse stadionğa kerä bardı häm alarğa sälamnär äytelde. Qotlawlar betkäç 30-50 yıllar stilenä oşağan sport tamaşası kürsättelär häm federal' okrugnıñ här regionı belän tanıştırğan ber konsert buldı, urıs, tatar, başqort, çuwaş, muqşı-erzya, udmurt, mari tellärendä cırlar yañğıradı.
Olimpik uyınnar açılışı tämämlanğanda feyerverk ta buldı. 20 minutqa yaqın stadion yanında kükkä raketalar kütärelä bardı, matur-matur utlar yaltıradı. Şul raketalarnıñ start mäydançığı stadion yanında uq ide, ä cil şul raketalardan çıqqan darı tötenen näq stadion eçenä tutıra bardı. Stadion tulı töten buldı, küp keşeneñ küzlärennän yäşlär aqtı, tamaqları qıçıttı.
Bu Keçe Olimpik uyınnarnıñ iñ maqtawlı qunaqları arasında bezneñ Mäskäwdän kilgän millättäşlärebez dä bar ide – Mordoviä belän bik tığız bäyläneştä eşläwçe ataqlı sport eşleklese Şämil Tarpişçev häm Afinada ütkän Olimpik uyınnarda kömeş medal' aluçı Güzäl Manyurova. Şämil Tarpişçev Mordoviä televideniesına soñğı yıllarda yış qına interv'yular birä bara, ä Güzäl Manyurova belän interv'yu Mordoviä televideniesında berençe qat buldı. Güzäl başta aykido köräşe belän mawıqqan, xäzer dä aykido buyınça trener bulıp eşli. Soñğı yıllarda irekle köräş belän dä qızıqsınğan häm bu köräş törennän Rusiä çempionı da, Yevropa çempionı da bulğan. Güzäl 1978 yılda Mordoviäda, Koçkurovo rayonı Omız awılında tuğan. Anıñ ätise Tahir Manyurov Mordoviä universitetınıñ fiziqa fakul'tetın uqıp betergän, änise Äsiä Saranskida kooperativ institut tämämlağan. Güzälneñ keçe enese İldar Saranskida tuğan. Annan soñ Manyurovlar ğailäse Qazaxstanğa, Baykonurğa kitkännär. Ätiläre anda kosmodromda eşlägän. Soñraq Manyurovlar Mäskäwgä küçengännär. Güzäl Timiryazev isemendäge awıl xucalığı akademiäsen tämämlağan, anıñ veterinar diplomı bar. Ämma ul xayvannarnı däwalamıy, ul xäzer professional' sportçı, uñışlı köräşçe.
Bu Keçe Olimpik uyınnarda 98 komplekt medal'lar öçen köräş bardı. Sport törläre bik küp tügel ide, 8 genä: zur tennis, voleybol, futbol (veterannar häm yäşlär turnirları ayırım), boks, ciñel atletiqa (monda törle distansiägä yögerü, bieklekkä häm ozınlıqqa sikerü, sport yöreşe), grek-rim köräşe, awır atletiqa (monda ğadi ştanğa kütärü häm pauerlifting kerä), BMX sport. Soñğı ike sport töre könbatıştan Rusiäğa küptän tügel genä kilsä dä, Mordoviäda alar şaqtıy üseş aldı inde. Pauerlifting powerlifting ul şul uq ştanganı kütärü. Pauerliftingta öç törle künegü bar. Berençese – cilkägä ştanğa quyıp çügäläw häm kire toru, ikençese – eskämiägä yatıp ştanğa kütärü, öçençese – ştanganı totıp cirdän ayıru häm şulay gäwdäne turaytu. BMX sport – ul velosiped sportınıñ ber töre. VMX-sport digän isem ul şunnan kilgän: inglizçä Bicycle Moto Extreme digän süzlärdän. Dimäk, “velosiped, mototsikl, ekstrim”. 60 yıllarda motokross belän şöğıllänüçe sportsmennarnıñ balaları şul mototsikl öçen eşlängän kross distansiälarına velosipedlar belän çığalar häm şulay itep yaña sport töre barlıqqa kilä. Monda maxsus velosipedlar häm maxsus kross distansiäları belän faydalanalar. Xäzer Mordoviäda yäşlär BMX sport belän bik aktiv şöğıllänä häm yış qına böten Rusiäda, xätta xalıqara yarışlarda da berençe urınnar alalar.
Keçe Olimpik uyınnarnıñ yarışları kübesençä Saranskida ütte, ämma pauerlifting häm BMX sport yarışları Ruzaevkada ütkärelde.
19 sentäberda Saranskida “Svetotexniqa” stadionında İdel buyı federal' okrugınıñ Berençe keçe Olimpik uyınnarı yabıldı. Mordoviä komandası berençe urında, çuwaş sportçıları – ikençe, Ul'yan ölkäse komandası öçençe urın aldı. Mordoviä komandası bik köçle bulıp çıqtı – tennis häm voleyboldan başqa, qalğan sport törlärendä bötenesendä ciñde.
Soñğı 6-7 yıl eçendä Mordoviäğa qunaq bulıp kilüçe keşelär kürä – monda küp yaña sport qorılmaları tözelä bara, iske sport qorılmaları tözätelä, sportqa bik zur aqçalar cibärelä. Respubliqa xaqimiätläre sport eşlären şundıy küp qayğırtuların xalıqnıñ sawlığın häm respublikanıñ ekonomikasın kütärergä tırışu belän añlatalar. Mäsälän, Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin 8 yıl elek Keçe Olimpik uyınnar ideyäsı barlıqqa kilüne şulay añlattı: “Где бы ни приходилось встречаться с людьми, чувствовалась везде полная безысходность. Надо было поднимать дух. Ну а спорт – это один из тех инструментов, который может быстрее всего это делать”.
Ataqlı sportçı, tennis trenerı Şämil Tarpişçev bu Olimpik uyınnarnıñ näq Mordoviäda uzdırıluı turında şulay äytte: “Когда критическая масса желающих заниматься спортом преобладает, то соответственно возникают игры. Поэтому как бы задел вот для этих игр был положен давно”
Mordoviänıñ sport yöreşe üzägenä yıl sayın niçäşär million aqça kitüen añlap bula – Mordoviä yörüçeläre Rusiä, Yevropa häm bötendönya çempionatlarında berençe urınnar alıp Mordoviäğa sport dönyasında dan kiterälär. Mordoviä aqçasın birä – sportçılar respublikağa prestij östi. Şulay uq BMX-sport häm grek-rim köräşe dä Mordoviänı tanıta. Mäsälän, Aleksey Mişin bıyıl köräş buyınça Olimpik çempion buldı.
Mordoviä başlığı Niqolay Merquşkin üze bik yaratıp futbol uynıy, ämma Saranskinıñ berdän ike futbol komandasınıñ isemnäre sport dönyasında kemgä bilgele? Alarnıñ isemnäre – “Lisma-Mordoviä” häm “Svetotexniqa”. Mäsälän, uzğan yılda ğına Mordoviä byudjetınnan “Svetotexniqa” futbol klubına 3 million 607 meñ sum birelgän. Ä qaya bu aqçalarnıñ faydalı näticäse – qaya Mordoviä futbolınıñ danı?
Prestij digännän. Ğadi xalıqnıñ nalogların, salımnarın cıyıp, şul aqçalarnı xalıqnıñ tormışın ciñeläytügä tügel, uqıtuçı, vraçlar häm başqa byudjetçılarnıñ xezmät xaqına tügel, ä yañadan-yaña sport qorılmaları tözügä, yañadan-yaña futbolçılar satıp aluğa cibärüneñ bik kiräklegen ğadi xalıq üze añlıymı soñ? Ğadi xalıqqa, respubliqa byudjetın tulılandıruçı salım tüläwçegä üzenä mondıy prestij kiräkme soñ?
Ä bit Mordoviä xalqı yarlı tora, mondağı tormış däräcäse Rusiäda 76 häm 80 urınnar arasında. Xalıqnıñ satıp alu mömkinlekläre buyınça Mordoviä Rusiäda 56 häm 70 urınnar arasında. Keşe başına aqça kereme buyınça Mordoviä 76 urında, xezmät xaqı buyınça – 80 urında. Ä benzinnıñ bäyäse Mordoviäda ozaq yıllar inde İdel buyı federal' okrugınıñ iñ yuğarılarınnan sanala.
Kiläse yılğa İdel buyı federal' okrugınıñ ikençe keçe Olimpik uyınnarı nindi şähärdä ütkäreler, ulsı älegä bilgesez. Bälki, alar haman Saranskida ütär, çönki Saranskidan küpkä zur bulğan İdel buyı şähärlärendä dä – Tübän Novgorodta, Qazanda, Ul'yanovskida, Samarada, Saratovta, Ufada häm Orenburgta – mondıy yaña häm zamança tözelgän sport kompleksları yuq. Dimäk, kiläse yılğa da xuş kiläsez Saranskiğa.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
