Qunaqlar kilmädelär. Monıñ säbäbe turında törle farazlar ğına işetelde. BTK citäkçelege uqu yılı başlanğan waqıtqa kilergä niät beldergän ide, çönki Dimitrowgradta tatar mäktäbe açılırğa tieş ide. Binası bik iskergän bulu arqasında, anı tözekländerü küp waqıt häm çığımnar taläp itte. Üktäber başlarında ölgerer digän ömet tä aqlanmadı. BTK citäkçelegeneñ kilmäwe dä şunnandır, dilär “Tuğan tel” aktivistları.
Mäktäp älegä başqa mäktäplär binalarına sıyınıp kön kürä. Ğaräp tele uqutuçısı Läysän Xametşina äytüençä, käyeflär yaxşı, bina bik matur itep tözekländerelä, ikençe çirek başlanğançı äzer bulaçaq. Tağın ber küñelle xäbär: uzğan atna axırında mäktäp direktorı Mönirä xanım Djumaeva Qazannan bik küp uqu kitapları alıp qaytqan. Bötendönya tatar kongressı citäkçelege qayğırtuı inde bu: uqu kitaplarınıñ härberse 20шәр danä birelgän.
Qazan qunaqların ölkä üzägenä terälep kenä torğan Laişevqa awılında qarşılaw qaralğan ide. Bu qatnaş xalıqlı urıs awılı mäktäbendä cepşeklek çorlarınnan birle ana tele uqıtıla. Qunaqlarğa kürsäter närsä dä bar: uzğan cäydä ana tele kabinetı zamança cihazlandırıldı.
Uqıtuçı Färidä Xämidullina iğlan itelgän çaranıñ bulmıy qaluı bik uñaysız bulır ide, di. Çönki, berençedän, başqalarnıñ kölüe bar, ikençedän, bäyräm kötep tä, annan mäxrüm qalğan tatarnıñ küñele töşär ide. Şunnan çığıp, uqıtuçı “Tuğan tel” aktivistları belän oçraşu oyıştırdı. Xalıq bik küp cıyılğan ide: balalar da, ölkännär dä. Oçraşuda, älbättä inde, ana tele xälläre, anıñ ähämiäte turında bardı. Xäyer, süz genä tügel: qunaqlar ana teleneñ ähämiäten assızıqlawçı äkiät-şiğırlär, uyınnar da äzerläp kilgännär. Soñnan balalar üz sälätlären kürsättelär. Konsert programması da – şul uq yunäleştä.
Artaban zur zalda ölkännär häm balalar, bergäläp, uynadılar, biedelär. Milli uyınnarnı “Tuğan tel” aktivistı Rozaliä Matrosova oyıştırdı. Biep-uynap arığan yäşen-qartın milli rizıqlardan işelep torğan çäy östäle kötä ide. Färidä xanım äytüençä, Laişevqa tatarları ber ğailädäy yäşilär. Mäsälän, östälgä çığarılğan azıq-tölekne üz äbi-apalarıbız äzerlägän.
Çäydän soñ ozaq söyläşep häm cırlaşıp utırdılar. Şunısı möhim: ölkänräk uquçılar da cırğa quşıldılar. Ä nänilärneñ milli moñnarnı tıñlap utıruı da faydalı diärgä kiräk.
“Tuğan tel” oyışması idaräse dä Qazannan BTK citäkçelege kilüenä äzerlek yözennän utırışqa cıyılğan ide. Avtonomiäneñ kiñäytelgän utırışı bulmayaçağın işetkäç, başqa mäs'älär qaraw belän çikländelär: ayırım tatar sıynıfları tuplanğan mäktäplärdä çaralar oyıştıru, tatar matbuğatına yazılu yulları qaraldı. Elekke yıllardan ayırmalı bularaq, buşlay yazdıruğa tügel, üget-näsixätkä basım yasarğa kileşende. Çönki buşlay kilgän gäzit-jurnallarnıñ uqılmağan oçraqları açıldı.
İdarä şulay uq latin imlyasına qaytu tiräsendä yänä kütärelgän şaw-şuğa da üz mönäsäbäten belderde. Avtonomiä räise Azat Qurçaqownıñ, üz beldegennän genä çığıp, ölkä tatarları isemennän latin imlyasına qarşı yazılğan qotqığa qul quyuına protest belderelde. Şulay uq Konstitutsion sudnıñ xoquqi orğan tügel – säyäsi qurçaq qına buluı assızıqlandı. Monı “Tuğan tel” oyışması üz täcribäsennän dä belä. Mäğärif turındağı Qanunnı Konstitutsiä belän täñgälläşterüne sorap berniçä märtäbä möräcäğät itkän ide ul. Konstitutsiä ana telendä belem alırğa xoquq birä, ä Mäğärif turındağı Qanun “v ramqax, predostavlyaemıyx orğanami obrazovaniä”, dip östäp, bu xoquqnı mäğärif türäläreneñ käyefe qaramağına tapşıra. Bu ğozergä ğadäti otpiskalar ğına kilde. Ä Qazanda ber urıs balasınıñ tatar telen öyränergä telämäwen tikşerergä waqıt tabılğan. Häm şul püçtäk närsäne Tatarstan Däwlät Şurası ğozere däräcäsendä ber ük utırışta qarawı – ayıruça ğibrätle.
“Tuğan tel” ildaräse Duma räise Boris Grıyzlov isemenä xat yulladı. Anda Mäğärif turındağı Qanunnı Konstiutsiä belän täñgälläşterü, xalıqnı üz älifbasın saylaw xoquqınnan mäxrüm itkän “tözätmäne” kire alu taläp itelä. Şulay uq urta belem turındağı şahädätnämädä öç tel buyınça bilge quyu sorala: ana tele, çit il tele häm Räsäy xalıqlarınıñ berseneñ tele buyınça. Barlıq balalar öçen dä, şul isäptän urıs balalarına da. Menä şul bulır ide çın duslıq häm üzara ixtiram çağılışı. Menä şul bulır ide ğomum Watanıbıznıñ berbötenlege şartı.
İdarä äğzası Real'ğar İslamov Latviä citäkçelegenä dä xat yullarğa täqdim itte. Räsäy Duması ürnägendä, anda yäşäwçe urıs balalarına urıs telen latin imlyasında uqıtunı täqdim itep. Monı äçe şayarış qına dip qabul itsälär dä, Grıyzlov äfändenegä yazğan xatta Dumanıñ bu turıdağı mäğlüm “tözätmäse” dönya xoquqıätendä ürnäge bulmağan - “bespretsedentnıyy” yañalıq dip bäyälänä. Xätta Stalin da kiril xärefen köçldäp tağunı “törkmän uqıtuçılarınıñ üteneçenä” törep başlağan bit.
“Tuğan tel” utırışı şulay uq Tatarstan Däwlät Şurası räise Färit Möxämmätşin isemenä dä xat qabul itte. Eçtälege mondıyyrak. Konstitutsion mäxkämä Dumanıñ duamallığın tözätmäsä, Tatarstan Däwşurası “izgeläşterelgän” urıs transkripsiäsennän qotılıp, çit tellärdän kergän süzlärne tatarçaraq yazunı röxsät itüçe qanun qabul itä ala. Häm şunıñ nigezendä yaña orfografik süzlek tözep bulır ide. Ä Duma digäne mondıy ğamälne dä tıyu turında tağın da ber äxlaqqa sıymağan qanun qabul itsä, üzeneñ çın asılın tämam açıp salaçaq.
“Azatlıq” radiosı, Ayrat İbrahim, Sember.
