30 nçı üktäber – säyäsi repressiä qorbannarın iskä alu köne

Bäxetle il dip cırlanğan SSSRda 30 oktäberdä Mordoviä häm Perm yaqlarındağı lagerlarda utıruçı säyäsi totqınnar baş kütärä. Bu kön 1991 nçe yıldan birle säyäsi qorbannarnı iskä alu köne bularaq bilgeläp ütelä. Säyäsi qorbannar sovet xakimiäte urnaşqaç uq barlıqqa kilä. Läkin kul'minatsiä noqtası 30нчы yıllarğa turı kilä. Räsmi xakimiättän ayırmaları bularaq başqaça fiker yörtkän öçen, tormışqa başqaçaraq qaraş bulğanı öçen, xättä kilep tuğan säyäsi wäzğıyätne çäy östäle artında tanış-beleş belän söyläşep utırğan öçen genä dä qulğa alınıp, tikşerülär, qotoçqıç dopros-soraw alular, yala yağular, xökem itülär häm törmä-ğulağlar, üterülär bula. Sovet ilendä bu. Tatarstanda 30нчы yıllarnıñ säyäsi qorbannarı 100 meñ keşegä yaqınlaşa. İldä diktatura urnaştırunı Stalin xakimiäte säyäsi köndäşlären yuq itüdän genä tügel, ä äzme-küpme matdi xäle bulğan, stalinçılarça äytsäk, kulaklarnı häm fikerle keşelärne yuq itüdän dä başlıy. Şämsiä Äxmärova- ğömere buyı uqıtuçı bulıp eşläp pensiägä çıqqan säyäsi repressiä qorbanı. Anıñ ätise mäğlüm 58 nçe stat'ya nigezendä yuq itelä.

Ş.Ä. 1937 yılnıñ 5 dekaberendä alıp kitkännärdä, şunnan birle äti yuqqa çıqtı. Monda Alabuğağa alıp kitkännär digäç, barğannar inde tuğannar. Bez cide bala bulğan ul çaqta. İkese başlı-küzle bulğannar, qalğannarı keçkenä bulğannar. 1943 nçe yılnı äni ülep kitte. Küräsen qayğıdan ülgänder inde. Annan min yätim qaldım, küräçäkläremne kürdem inde anısı. Çallığa balalar yortına da birep qarağannar ide. Änkäy ülgändä eşlämi torğan ikäw idek bez. Qalğannarı qaysı qaya. Ätine qulğa alğan waqıtta, minem barlıqnı da äytmägännär. KGBdan sorap qarağan idem, andağı dokumentlarda ätineñ ber malayı bar dip kenä kürsätelgän.

R.C. Kem yala yaqqan, beläsezme ul turıda?

Ş.Ä. Beläm, eşendä bar bit. Delosında bar bit ul turıda. Awılnıñ sel'sovet persidätele. Niçekter alarnıñ ğailäläre dä tarqalıp bette inde annan soñ, närsäder. Añarğa quşqan bulğannardır inde. Belep bulmıy bit.

“1937 yılnıñ 5 avgustınnan böten respublikalar, ölkälär häm kraylarda sovetqa qarşı aktiv elementlarnı, elekkege kulaklarnı repressiäli başlarğa. SSSR eçke eşläreneñ xalıq komisarı Yejov. 30 iyül, 1937 yıl”

SSSR eçke eşläreneñ xalıq komisarı Yejov 1937 yılnıñ 30 iyülendä imzalağan “Repressiälänergä tieşle kontingent”. Bu dokument tuğız matdädän tora. Şul nisbättän: “Sovetqa qarşı eş alıp barğan elekkege kulaklar repressiälänä”

Ş.Ä. Bar inde anıñ prigovorı. Ul prigovorda yazılğan. 1936 nçı yıllarda Stalin Konstitutsiäse turında inde, sobranie yasağan waqıtta, nigä dingä qağılasız digän. Dinne yaqlıy dip quyğannar ber punktında. Annan soñ inde kulak malayı dip yazğannar. Anıñ inde babası çın bay bulğan. Çallı da morza däräcäsenä citärlek bulğan. Ätise inde yurist bulğan.

Şämsiä apa kulak balası dip atalsa da, üze isän qala.

1937 yılnıñ 5 avgustta Yejov imzalağan prikazdan tağın ber özek:

“Xökem itelgännärneñ sotsial' qurqınıç bulğan balaları, alarnıñ yäşenä, qurqınıçlıq däräcäsenä häm tözälü mömkinlegenä qarap, NKVDnıñ xezmät belän tözätü koloniäsenä yäki lagerlarğa yabıla, yä bulmasa ayırım rejimdağı balalar yortına ozatıla”

Ş.Ä. Min tege keçkenä, biş yäştän qalğanğa äni ülep kitkäç, ätiläre doşman bulğan, doşman balaları dip äytkängäder, küräseñ, miña bernärsä dä söyläwçe bulmadı. Min institutnı betergäç, änineñ qäbere monda, ätineke qayda soñ dip sorağaç, apalardan inde, äkren genä, pışıldap qına, bu äle 52 nçe yıl ide, ätkäyne alıp kittelär, bezne doşman balaları dip yörtälär. Berük ber keşegä dä äytä kürmä, sin uçetta tügel didelär. Çönki, mine, yätim qalğaç ta, detdomga birgen bulğannar. Detdomnan abıy alğan da, Uralğa, Nijniy Tagil'ga alıp kitkän . Miña şulay äytmiçä yörgännär inde.

Yejovnıñ tağın ber prikazınnan özek.

“Xökemgä tartılğannarnıñ balalarınıñ säyäsi xalätlären, uquların häm tärbiä tormışın küzätüne respublikalarnıñ Eçke eşlär narkomına, ölkä häm kraylarnıñ NKVD idäräläre naçal'nikları citäkçelärenä tapşırırğa” 15 avgust, 1937 yıl

Ş.Ä. Menä annan soñ yördem inde der qaltırap. Cidençe klassnı awılda beterdem, mäktäpne Çallıda beterdem, Waxitov isemendäge mäktäptä. Uraldan qaçıp kittem. Çönki abıynıñ üz balaları bar ide. Xatınınıñ ike balası iärep kilde. Min gel bişlegä genä uqığaç, minnän könläşkännären, ällä niçek uñaysızlanğannarın işettem dä, qaçtım da kittem. Çallı da apalar torğan ide, urıs ğailäsendä. Balaları yuq ide. Min bala qarap toruçı bulıp urnaşqan idem. Bolar mine kürdelär dä üzlärenä aldılar.

R.C. Sezgä ul çaqta niçä yäş ide?

Ş.Ä. Ul çaqta unbişençe yäş ide. Alarda min öç yıl yäşäp, uqıdım.

“Qulğa alğanda centekle tikşerü yasarğa. Kontrrevolyutsion ädäbiät, xatlar, çit il aqçaları, qimmätle metallar, şäxsi dokumentlar häm aqçalar tartıp alına. Yejov. 15 avgust, 1937 yıl”

Ş.Ä. Bezneñ yaña citkerelä torğan öylär, saraylar, aşlıq igä torğan maşina da bulğan. Sıyırlar da, aqça da bulğan. Citeşle tormış belän yäşägännär. Ätine atarğa qarar çıqqan. Yanında podsadka dip atalğan keşe bulğan. Sorağan moñardan. Äti bit anıñ maxsus keşe ikänen belmägän. Menä sin qaytmıysıñ inde, bälki cämäğäteñä citkerergä süzläreñ bardır digän. Ul çaqta bala tuğaç aqça birä torğan bulğannar. Şul aqçanıñ qayda ikänen äti äytkän. Annarı, ul aqçanı da öydän alıp çığıp kittelär. Öylärne dä tartıp aldılar. Bez iske öydä yäşädek. Min xäzer dä ul öy nigezenä qarıy almıym. Kürşelärdäge qarçıqlarğa xäyer biräm, läkin ul öy nigezenä kergänem yuq. Belmim, nigä şulaydır inde. Kerälmim...

Şämsiä apa Äxmärova Stalin çorı qorbannarınıñ millionlağannarınıñ berse genä. Andıy yazmışlar, añardan da qatı yazmışlar millionlağan bulğan. Yejov imzalağan, keşeneñ keşelegen yuq itü dokumentları da tomnar itep bastırırlıq küp. Stalin çorı ayırım şäxeslärne genä tügel, ä tulayım zıyalı qatlamnı, tulı millätlärne da yuq itä. Tatarlarğa bu bigräk tä qağıla. Qırım tatarları quılalar. Soñraq bula anısı. Aña qädär Soltanğaliyevçelär eşe, Atlasilar eşe, “cidegänçelär” eşe häm başqalar. Bügen Rusiädä säyäsi repressiä qorbannarın iskä alalar. İskä alu ber xäl, ul çorlar qabatlanmasmı?