Ufada Başqortstan tatarlarınıñ qorıltayına soñğı äzerleklär bara. Uzğan programnarıbızda da äytelüençä, niçek kenä ğäcäp toyılmasın, ämma bu zur cíın Mäskäwdä ütäçäk. Tıñlawçılarıbıznıñ isenä töşerep ütik. Aldan uq belderelüençä, Başqortstan Tatar milli – mädäni moxtäriäten tözü mäsäläsen dä qarayaçaq älege qorıltay 27 nöyäberdä Ufada ütärgä tieş ide häm anda republíknıñ küpçelek rayonnarınnan saylanğan 850 wäkil qatnaşası ide. Ämma, Başqortstan Tatar milli oyışmaları berlege räise Ramil Bignov äytüençä, Başqortstan xakímítları bu qorıltaynı ütkärü öçen bina birmäw säbäple, möhim çaranı republíktan çittä ütkärüdän başqa çara qalmadı.
Ramil Bignov süzlärençä, qorıltaynı oyıştıru qömitetı republík xakímítlarına tatar qorıltayı ütäçäge xaqında xäbär itep, yazma räweştä anı ütkärü öçen bina sorağan. Ämma aña cawap alınmağan. Şunnan soñ Ramil Bignov oçraşıp söyläşü öçen, şäxsän prezident Mortaza Räximovqa da möräcäğät itkän. Ämma ul möräcäğätkä dä cawap bulmağan. Menä şunnan soñ inde tatar milli oyışmaları, qorıltayğa sanawlı ğına könnär qalğanlığın isäpkä alıp, anı republíktan çittä ütkärergä qarar itkännär. Bu oçraqta Mäskäwne saylağannar. İl başqalası xakímítları şuşı üteneç belän möräcäğät itkän könne ük qorıltay ütkärügä fatíxa birgän häm anıñ öçen binanı da tatar oyışmalarına üzlärenä saylap alu mömkinlegen qaldırğan.
Başqortstan Tatar milli oyışmaları berlege räise urınbasarı, professor Mäcit Xucin «Azatlıq» radíosı xäbärçese belän söyläşüdä Başqortstan tatarları qorıltayında qatnaşuçılarnıñ Mäskäwgä baru tärtibe xaqında mäğlümatlar birde. Qorıltay üze 27 nöyäberdä ütä. Ä yulğa qorıltay delegatları 25 nöyäberdä ük autobuslarda çığaçaq. Mäcit äfände süzlärençä, finans säbäplär arqasında, Mäskäwdäge qorıltayğa barlıq delegatlarnıñ 150 se genä baraçaq. Alar şuşı yıraq yulğa öç autobusta häm berniçä ciñel maşínada quzğala. – Bu ğädi qorıltay ğına tügel, ä tatar milli oyışmaları wäkilläreneñ qarşılıq autosäyäxäte dä bula, – di Mäcit Xucin. – Säfär barışında qorıltay delegatları iñ täwdä 25 nöyäber könne Tatarstannıñ Çallı şähärendä zur tuqtalış yasí. Anda Tatarstan belän Başqortstan xalıqları duslığına bağışlanğan miting oyıştırıla. İkençe zur tuqtalış şul könne ük Qazanda bula. Kiçke säğät tuğızda Ğäliäsğar Kamal teaterı binası qarşında tatar milli oyışmalarınıñ uram cíının ütkärü qaralğan. Ä 26 nöyäber könne şundí uq uram cíını Tübän Novğorodta ütäçäk. Anda Tübän Novğorodta eşläwçe tatar cämäğätçelek oyışmaları wäkilläre dä kilergä bulğan. Mäcit Xucin äytüençä, säfär barışında Başqortstandağı xällär xaqında cämäğätçelekkä döres mäğlümat citkereläçäk. Mäskäwdä 27 nöyäberdä ütäçäk qorıltayda Başqortstan Tatar milli – mädäni moxtäriäten tözü mäsäläse kön tärtibendäge iñ möhim mäsälä bula. Ä kiläse yılnıñ ğínwar ayında uq Başqortstan Tatarları qorıltayınıñ ikençe öleşe ütärgä tieş. Anda inde qorıltayğa saylanğan barlıq delegatlar da, yäğni 800 dän artıq keşe qatnaşır dip kötelä. Ämma Ufada älege qorıltaynı ütkärergä bina ala almağaç, anıñ ikençe öleşe öçen bina birüçe bulırmı soñ? Professor Mäcit Xucin «aldağısın tağın küz kürer» digän süzlär belän genä çiklänep, bu sorawnı älegä cawapsız qaldırdı. Äye, Başqortstan tatarları qorıltayına ber atna ğına waqıt qaldı. Şuña kürä tatar oyışmaları här könne bu möhim cíınğa äzerlek mäşäqätläre östendä ütkärä. 20 nöyäber könne Başqortstan Tatar ictimağí üzägeneñ aktíf äğzaları da üzläreneñ şuşı qorıltayğa äzerlänü kiñäşmäsenä cíıla. Anda Mäskäwgä barıp citkänçe törle şähärlärdä oyıştırılaçaq mitinglarnıñ ssenariyları tözelä häm törle şiğärlär yazılaçaq didelär. Başqortstan Tatar ictimağí üzäge räise Ayrat Ğiniätullin şuşı qorıltayğa äzerlek alıp baru uñayınnan, republík xakímítları yağınnan Başqortstan tatar milli xäräkätenä qarata törle sürättäge höcümnärneñ yaña dulqını başlanuın äytä. «Bu xälne bez aldan uq kötkän idek, moña ğäcäplänäse yuq», – di Ayrat äfände.
(Ğiniätullin) Sez Başqortstan Tatar ictimağí üzäge räise Ayrat Ğiniätullin fikerlären tıñladığız. Başqortstan tatarlarınıñ älege üzençälekle qorıltayınıñ Ufada tügel, ä Mäskäwdä ütüe ğayre tabiği xäl, älbättä. Qayberäwlär älege uñaydan ber soraw birä:«Qorıltaynı Ufada ütkärep bulmağaç, anı, bälki, Qazandamı, yä Çallıdamı ütkärergä kiräkter. Nigä anıñ öçen Mäskäwgä ük barırğa?». Ämma tatar milli xäräkäte liderları moña üz cawabın birä:«Ägär dä Başqortstan tatarları qorıltayın Tatarstan cirendä uzdırsañ, – dilär alar, – Başqortstan xakímítları şunda uq Tatarstan citäkçelegen kürşe republíknıñ eçke eşlärenä tıqşınuda ğäyeplär ide». Başqortstan tatarları qorıltayı aldınnan tatar cämäğätçelege tormışında istälekle waqíğa buldı. Tatar häm urıs telendä «Xalıq ixtíarı» isemle yaña bäysez gäzitneñ berençe sanı dönya kürde. Berençe bite «27 nöyäber – Başqortstan tatarları cíını köne» digän baş astında açılğan bu gäzit Çallı şähärendä 35 meñ danädä näşer itelgän. Anı Mäskäwgä barğanda yuldağı oçraşularda häm il başqalasında qorıltay ütkändä millättäşlärebezgä dä tarataçaqlar ikän. «Xalıq ixtíarı» gäzitendä Başqortstannıñ ber genä räsmi mäğlümat çarasında da bastırıluı röxsät itelmi torğan, republíktağı säyäsi häm milli wäzğiätne döres yaqtırtqan yazmalar urın alğan. Anda ayıruça 2002 yılda Başqortstanda xalıq isäben alu barışındağı yalğannı faş itkän zur yazma diqqätne cälep itä. Tarix fännäre qandidatı İldar Ğabdrafíqovnıñ «Çudowíşçnaya falsifikasí il genotsid narodov» dip atalğan ul yazma Başqortstanda xalıq isäben alunıñ ni räweşle bulğanlığın açıq kürsätä häm cämäğätçelekneñ küzen aça. Mäğlüm ki, soñğı canisäp näticälärenä qarağanda, Başqortstanda tatarlar xalıq sanı buyınça elekke ikençe urınnan öçençe urınğa tägärägän bulıp kürenä. Ämma moña republíktağı tatarlar ğına tügel, ä ayıq aqıllı başqa millätlär wäkilläre dä ışanmí, yalğannıñ qoyrığı tırpayıp torğanlığın iskärtä. «Xalıq ixtíarı» gäzitendä şulay uq bıltırğı prezident saylawları çorında Mortaza Räximovnıñ Başqortstanda tatar tele statusı mäsäläsen qanuní yul belän xäl itäçäge turındağı wäğdäse dä urın alğan. Ğomumän, bu sanda Başqortstan tatar milli xäräkäteneñ soñğı waqıtta Mortaza Räximovqa bulğan möräcäğätläre dä basılğan. Ul möräcäğätlärneñ hämmäse dä, bilgele inde, cawapsız qaldırılğan.
Şulay itep, Başqortstan tatarları üz ah – zarların kiñ cämäğätçelekkä citkerü mömkinlegen birüçe bäysez gäzitkä iä buldı. Ämma tatar oyışmaları liderları anıñ kiläse sannarın republíkğa kertügä häm taratuğa xakímítlar tarafınnan kirtälär qorılaçağına, şulay uq anı çığaruçılarnıñ ezärleklänäçägenä bügennän ük äzer bulırğa çaqıra.
Tatar milli bäysez basmalarına bäyle tağın ber yañalıq. Kiläse yıl başınnan Ufada tatar telendä «Qíbla» isemle tağın ber bäysez gäzit çığa başlayaçaq. Bu xaqtı bıyıl yaz aylarında uq mäğlüm ide. Ämma Rusiä xökümätendäge üzgäreşlär arqasında, bu gäzitne räsmi terkäw häm aña litsenziä alu eşläre suzılıp kitte. İnde menä oyıştıru eşläre tämamlanıp kilä ikän. Bu gäzitneñ iseme ni öçen «Qíbla» dip quyılğan, närsä ul berär dini yünäleştäge basma bulamı ällä? kebegräk sorawlar birüçelär dä bar millättäşlär arasında. Gäzitne oyıştıruçılar bu sorawğa açıqlıq kertep bolay cawaplí:«Qíbla» gäzite tormışıbıznıñ hämmä yünäleşlären, şul isäptän Başqortstan tatarlarınıñ milli – mädäni yäşäyeşen, millätneñ republík şartlarındağı problemnarın da yaqtırtuçı basma bulaçaq. Ä «Qíbla» süze, mäğlüm buluınça, dini töşençäne genä añlatmí. Härber xalıq bu qatlawlı dönyada üzeneñ barır yulın, dönyawí qíblasın da ezli häm iñ döres döres yulnı tabarğa omtıla.
Ramil Bignov süzlärençä, qorıltaynı oyıştıru qömitetı republík xakímítlarına tatar qorıltayı ütäçäge xaqında xäbär itep, yazma räweştä anı ütkärü öçen bina sorağan. Ämma aña cawap alınmağan. Şunnan soñ Ramil Bignov oçraşıp söyläşü öçen, şäxsän prezident Mortaza Räximovqa da möräcäğät itkän. Ämma ul möräcäğätkä dä cawap bulmağan. Menä şunnan soñ inde tatar milli oyışmaları, qorıltayğa sanawlı ğına könnär qalğanlığın isäpkä alıp, anı republíktan çittä ütkärergä qarar itkännär. Bu oçraqta Mäskäwne saylağannar. İl başqalası xakímítları şuşı üteneç belän möräcäğät itkän könne ük qorıltay ütkärügä fatíxa birgän häm anıñ öçen binanı da tatar oyışmalarına üzlärenä saylap alu mömkinlegen qaldırğan.
Başqortstan Tatar milli oyışmaları berlege räise urınbasarı, professor Mäcit Xucin «Azatlıq» radíosı xäbärçese belän söyläşüdä Başqortstan tatarları qorıltayında qatnaşuçılarnıñ Mäskäwgä baru tärtibe xaqında mäğlümatlar birde. Qorıltay üze 27 nöyäberdä ütä. Ä yulğa qorıltay delegatları 25 nöyäberdä ük autobuslarda çığaçaq. Mäcit äfände süzlärençä, finans säbäplär arqasında, Mäskäwdäge qorıltayğa barlıq delegatlarnıñ 150 se genä baraçaq. Alar şuşı yıraq yulğa öç autobusta häm berniçä ciñel maşínada quzğala. – Bu ğädi qorıltay ğına tügel, ä tatar milli oyışmaları wäkilläreneñ qarşılıq autosäyäxäte dä bula, – di Mäcit Xucin. – Säfär barışında qorıltay delegatları iñ täwdä 25 nöyäber könne Tatarstannıñ Çallı şähärendä zur tuqtalış yasí. Anda Tatarstan belän Başqortstan xalıqları duslığına bağışlanğan miting oyıştırıla. İkençe zur tuqtalış şul könne ük Qazanda bula. Kiçke säğät tuğızda Ğäliäsğar Kamal teaterı binası qarşında tatar milli oyışmalarınıñ uram cíının ütkärü qaralğan. Ä 26 nöyäber könne şundí uq uram cíını Tübän Novğorodta ütäçäk. Anda Tübän Novğorodta eşläwçe tatar cämäğätçelek oyışmaları wäkilläre dä kilergä bulğan. Mäcit Xucin äytüençä, säfär barışında Başqortstandağı xällär xaqında cämäğätçelekkä döres mäğlümat citkereläçäk. Mäskäwdä 27 nöyäberdä ütäçäk qorıltayda Başqortstan Tatar milli – mädäni moxtäriäten tözü mäsäläse kön tärtibendäge iñ möhim mäsälä bula. Ä kiläse yılnıñ ğínwar ayında uq Başqortstan Tatarları qorıltayınıñ ikençe öleşe ütärgä tieş. Anda inde qorıltayğa saylanğan barlıq delegatlar da, yäğni 800 dän artıq keşe qatnaşır dip kötelä. Ämma Ufada älege qorıltaynı ütkärergä bina ala almağaç, anıñ ikençe öleşe öçen bina birüçe bulırmı soñ? Professor Mäcit Xucin «aldağısın tağın küz kürer» digän süzlär belän genä çiklänep, bu sorawnı älegä cawapsız qaldırdı. Äye, Başqortstan tatarları qorıltayına ber atna ğına waqıt qaldı. Şuña kürä tatar oyışmaları här könne bu möhim cíınğa äzerlek mäşäqätläre östendä ütkärä. 20 nöyäber könne Başqortstan Tatar ictimağí üzägeneñ aktíf äğzaları da üzläreneñ şuşı qorıltayğa äzerlänü kiñäşmäsenä cíıla. Anda Mäskäwgä barıp citkänçe törle şähärlärdä oyıştırılaçaq mitinglarnıñ ssenariyları tözelä häm törle şiğärlär yazılaçaq didelär. Başqortstan Tatar ictimağí üzäge räise Ayrat Ğiniätullin şuşı qorıltayğa äzerlek alıp baru uñayınnan, republík xakímítları yağınnan Başqortstan tatar milli xäräkätenä qarata törle sürättäge höcümnärneñ yaña dulqını başlanuın äytä. «Bu xälne bez aldan uq kötkän idek, moña ğäcäplänäse yuq», – di Ayrat äfände.
(Ğiniätullin) Sez Başqortstan Tatar ictimağí üzäge räise Ayrat Ğiniätullin fikerlären tıñladığız. Başqortstan tatarlarınıñ älege üzençälekle qorıltayınıñ Ufada tügel, ä Mäskäwdä ütüe ğayre tabiği xäl, älbättä. Qayberäwlär älege uñaydan ber soraw birä:«Qorıltaynı Ufada ütkärep bulmağaç, anı, bälki, Qazandamı, yä Çallıdamı ütkärergä kiräkter. Nigä anıñ öçen Mäskäwgä ük barırğa?». Ämma tatar milli xäräkäte liderları moña üz cawabın birä:«Ägär dä Başqortstan tatarları qorıltayın Tatarstan cirendä uzdırsañ, – dilär alar, – Başqortstan xakímítları şunda uq Tatarstan citäkçelegen kürşe republíknıñ eçke eşlärenä tıqşınuda ğäyeplär ide». Başqortstan tatarları qorıltayı aldınnan tatar cämäğätçelege tormışında istälekle waqíğa buldı. Tatar häm urıs telendä «Xalıq ixtíarı» isemle yaña bäysez gäzitneñ berençe sanı dönya kürde. Berençe bite «27 nöyäber – Başqortstan tatarları cíını köne» digän baş astında açılğan bu gäzit Çallı şähärendä 35 meñ danädä näşer itelgän. Anı Mäskäwgä barğanda yuldağı oçraşularda häm il başqalasında qorıltay ütkändä millättäşlärebezgä dä tarataçaqlar ikän. «Xalıq ixtíarı» gäzitendä Başqortstannıñ ber genä räsmi mäğlümat çarasında da bastırıluı röxsät itelmi torğan, republíktağı säyäsi häm milli wäzğiätne döres yaqtırtqan yazmalar urın alğan. Anda ayıruça 2002 yılda Başqortstanda xalıq isäben alu barışındağı yalğannı faş itkän zur yazma diqqätne cälep itä. Tarix fännäre qandidatı İldar Ğabdrafíqovnıñ «Çudowíşçnaya falsifikasí il genotsid narodov» dip atalğan ul yazma Başqortstanda xalıq isäben alunıñ ni räweşle bulğanlığın açıq kürsätä häm cämäğätçelekneñ küzen aça. Mäğlüm ki, soñğı canisäp näticälärenä qarağanda, Başqortstanda tatarlar xalıq sanı buyınça elekke ikençe urınnan öçençe urınğa tägärägän bulıp kürenä. Ämma moña republíktağı tatarlar ğına tügel, ä ayıq aqıllı başqa millätlär wäkilläre dä ışanmí, yalğannıñ qoyrığı tırpayıp torğanlığın iskärtä. «Xalıq ixtíarı» gäzitendä şulay uq bıltırğı prezident saylawları çorında Mortaza Räximovnıñ Başqortstanda tatar tele statusı mäsäläsen qanuní yul belän xäl itäçäge turındağı wäğdäse dä urın alğan. Ğomumän, bu sanda Başqortstan tatar milli xäräkäteneñ soñğı waqıtta Mortaza Räximovqa bulğan möräcäğätläre dä basılğan. Ul möräcäğätlärneñ hämmäse dä, bilgele inde, cawapsız qaldırılğan.
Şulay itep, Başqortstan tatarları üz ah – zarların kiñ cämäğätçelekkä citkerü mömkinlegen birüçe bäysez gäzitkä iä buldı. Ämma tatar oyışmaları liderları anıñ kiläse sannarın republíkğa kertügä häm taratuğa xakímítlar tarafınnan kirtälär qorılaçağına, şulay uq anı çığaruçılarnıñ ezärleklänäçägenä bügennän ük äzer bulırğa çaqıra.
Tatar milli bäysez basmalarına bäyle tağın ber yañalıq. Kiläse yıl başınnan Ufada tatar telendä «Qíbla» isemle tağın ber bäysez gäzit çığa başlayaçaq. Bu xaqtı bıyıl yaz aylarında uq mäğlüm ide. Ämma Rusiä xökümätendäge üzgäreşlär arqasında, bu gäzitne räsmi terkäw häm aña litsenziä alu eşläre suzılıp kitte. İnde menä oyıştıru eşläre tämamlanıp kilä ikän. Bu gäzitneñ iseme ni öçen «Qíbla» dip quyılğan, närsä ul berär dini yünäleştäge basma bulamı ällä? kebegräk sorawlar birüçelär dä bar millättäşlär arasında. Gäzitne oyıştıruçılar bu sorawğa açıqlıq kertep bolay cawaplí:«Qíbla» gäzite tormışıbıznıñ hämmä yünäleşlären, şul isäptän Başqortstan tatarlarınıñ milli – mädäni yäşäyeşen, millätneñ republík şartlarındağı problemnarın da yaqtırtuçı basma bulaçaq. Ä «Qíbla» süze, mäğlüm buluınça, dini töşençäne genä añlatmí. Härber xalıq bu qatlawlı dönyada üzeneñ barır yulın, dönyawí qíblasın da ezli häm iñ döres döres yulnı tabarğa omtıla.
