1991-nçe yılnıñ Üktäberendä pensiädäge sovet xärbi hava köçläreneñ generalı Coxar Dudaev, İnguşetiädän yaña ğına ayırılıp çıqqan Çeçnäneñ prezidentı itep saylanğan ide. Ozaq vaqıt ütmäde. Çeçnä bäysezlegen iğlan itte. Kiläse öç yılda Dudaevneñ milli armiä tözü häm Çeçnäneñ bäysezlegen nığıtu öçen çaralar kürüe säbäple Mäskäv belän kierenkelek üsä bardı. Moña qaramastan, prezident Yeltsin generalnı aqılğa niçek utırtırğa digän mäsälädä ikelänep tordı. Dudaevne Mäskäv yaqlı çeçennär yardämendä köç qullanıp çitlätü häm Groznıyğa tankalar belän höcüm näticäsez bulıp çıqqaç , Russiä İminlek Şurası 1994-nçe yılnıñ 29-nçe Noyäberendä Çeçnägä qoralsızlanuı häm Mäskäv xakimiätenä buysınuı, yuqsa cavap çaralarına duçar bulaçağı belän kisätkän ultimatom quydı. İke atnadan soñ, Russiäneñ köç qullanırğa äzer toruı açıq kürenä başlağaç, Dudaev Ahmed Zakayevne yanına çaqırtıp, anı mädäniät ministere itep bilgeläven äytte. Zakayevneñ Londonnan radiobıznıñ Tönyaq Kafkaz redaksiäsenä telefon aşa belderüenä qarağanda, Dudaev suğış qabınıp kitär dip uylamağan bulğan. Ul 93-nçe yılnıñ üktäberendä Mäskävdä bulğan fetnä vaqıtında üze yaqlağan Yeltsin krizisqa tınıç yullar belän xäl çarası tabarğa tırışaçaq dip ışanğan.
Audio
"Min Coxarğa kitiäçägemne häm qarşılıq kürsätädä qatnaşaçağımnı äyttem. Ul moña bolay dide- Suğış bulmayaçaq, dönya moña yul quymas. Ni öçender belmim , läkin, Cohar suğış başlamas dip ışanğan ide."
Ul vaqıtta Dävlät Dumasınıñ süzçese bularaq İvan Rıbkov İminlek Şurasınıñ 29-nçe Noyäberdäge utırışında qatnaşqan ide. Ul uzğan ayda radiobıznıñ rus redaksiäsenä birgän intervyusında, yustitsiä ministere Kalmıykov belän Federatsiä Sovetı süzçese Şumeykodana qala başqaları Çeçnägä ultimatom quyunı yaqlap çıqtılar dip belderde. Rıbkin süzlärençä, Yeltsin başqa fikerdä bulğan.
Audio
"Boris Nikolayeviç miña borılıp häm küzlärenä qarap bolay digän ide. Min bu ikençe Afğşanistanğa äylänäçäk dip borçılam."
Yeltsin soñğaraq çeçnägä höcüm çitdi xata buldı dip iqrar itte. Anıñ ikençe Afğanistan digän borçıluı döres bulıp çıqtı. Afğanistanğa 10 yıllıq okkupatsiä vaqıtında 13 meñ sovet xärbise hälak bulğan ide. Çeçnädä suğış başlağanna birle qorban bulğan russiä xärbiläreneñ sanı ike märtäbägä küberäk dip xisaplana. Ä inde tınıç xalıq arasındağı qobannar sanına kilgändä, çeçnäneñ ayırılıp çığu taraftarı bulan citäkçeläre çirek milionğa yaqın keşe, şul sanda 40 meñ bala hälak buldı dip farazlıylar. Monıñ döreslegen tikşerü mömkinlege yuq. Annan başqa unar meñlägän keşe Kavkaznıñ törle töbäklärendä qaçaq bulıp yäşi häm alarğa kire Çeçnägä qaytuları öçen basım yasala. Mäskävdäge etno-politikal häm regional tikşerenülär Üzäge citäkçese Emil Payn Çeçnä suğışı başlağanda Yeltsinneñ kiñäşçese ide. Radiobız xäbärçese aña Russiä citäkçelegendä xärbi intervensiäneñ näticäse turında uylauçılar buldımı digän sorau quydı. Paynnıñ cavabı.
Audio
"Uylamadılar. Min belgeçlär sovetında häm prezidentlıq şurasında ağza bulanda , kampaniä öçen cavaplılar, şul sanda armiä generalları belän dä oçraşqaladım. Alarğa bu soraunı birdem. Alarda nindi dä bulsa plannıñ yuqlığı ğına tügel, ä alarnıñ çeçennärdän mondıy qatı qarşılıq kürsäüne kötmävläre dä añlaşıldı."
Putin elekke citäkçelärdän ayırmalı bularaq köräşçelär belän söyläşülär alıp barunı kire qağa. Ä inde anıñ Çeçnädä kontrol mäsäläsendä tayanğan xosusi militsiä , cirle xalıq arasında terror belän şäğellänä. Eleke sovet dissidentı häm keşe xoquqları aktivı Aleksander Podrabinek radiobızğa ruslarnıñ küpçelege konfliktnı söyläşülär yulı belän xäl qılunı yaqlasa da, Kremlneñ kompromssqa barırğa äzer toruın kürsätkän işarä yuq dip belderde.
Audio
"Maqsät döşmannı ciñü, suğıştan ciñep çığıp, solıx kileşüen tözü tügel. Maqsät suğışnıñ dävam itüendä. Min Çeçnä kampaniäseneñ maqsäte Kreml säyäsmännärenä törle ölkälärdä fayda kürüläre öçen Russiädä daimi suğış xälen buldıru dip ışanam. Suğış xäle cämğiättä kierenkelekne saqlap qala , anı vatandaş xoquqların çiklägän qanunarğa tauış birergä etärä, armiä häm iminlek organnarın nığıta häm nixayät xäzer mäğlum bulğanca ofitserlarğa suğışdan bayırğa mömkinlek birä."
Politik küzätüçe Paynnıñ fikerençä, Çeçnä suğışı Russiäneñ aftoritarizmğa baruına zur öleş kertkän.
Färit İdelle, Praga.
Audio
"Min Coxarğa kitiäçägemne häm qarşılıq kürsätädä qatnaşaçağımnı äyttem. Ul moña bolay dide- Suğış bulmayaçaq, dönya moña yul quymas. Ni öçender belmim , läkin, Cohar suğış başlamas dip ışanğan ide."
Ul vaqıtta Dävlät Dumasınıñ süzçese bularaq İvan Rıbkov İminlek Şurasınıñ 29-nçe Noyäberdäge utırışında qatnaşqan ide. Ul uzğan ayda radiobıznıñ rus redaksiäsenä birgän intervyusında, yustitsiä ministere Kalmıykov belän Federatsiä Sovetı süzçese Şumeykodana qala başqaları Çeçnägä ultimatom quyunı yaqlap çıqtılar dip belderde. Rıbkin süzlärençä, Yeltsin başqa fikerdä bulğan.
Audio
"Boris Nikolayeviç miña borılıp häm küzlärenä qarap bolay digän ide. Min bu ikençe Afğşanistanğa äylänäçäk dip borçılam."
Yeltsin soñğaraq çeçnägä höcüm çitdi xata buldı dip iqrar itte. Anıñ ikençe Afğanistan digän borçıluı döres bulıp çıqtı. Afğanistanğa 10 yıllıq okkupatsiä vaqıtında 13 meñ sovet xärbise hälak bulğan ide. Çeçnädä suğış başlağanna birle qorban bulğan russiä xärbiläreneñ sanı ike märtäbägä küberäk dip xisaplana. Ä inde tınıç xalıq arasındağı qobannar sanına kilgändä, çeçnäneñ ayırılıp çığu taraftarı bulan citäkçeläre çirek milionğa yaqın keşe, şul sanda 40 meñ bala hälak buldı dip farazlıylar. Monıñ döreslegen tikşerü mömkinlege yuq. Annan başqa unar meñlägän keşe Kavkaznıñ törle töbäklärendä qaçaq bulıp yäşi häm alarğa kire Çeçnägä qaytuları öçen basım yasala. Mäskävdäge etno-politikal häm regional tikşerenülär Üzäge citäkçese Emil Payn Çeçnä suğışı başlağanda Yeltsinneñ kiñäşçese ide. Radiobız xäbärçese aña Russiä citäkçelegendä xärbi intervensiäneñ näticäse turında uylauçılar buldımı digän sorau quydı. Paynnıñ cavabı.
Audio
"Uylamadılar. Min belgeçlär sovetında häm prezidentlıq şurasında ağza bulanda , kampaniä öçen cavaplılar, şul sanda armiä generalları belän dä oçraşqaladım. Alarğa bu soraunı birdem. Alarda nindi dä bulsa plannıñ yuqlığı ğına tügel, ä alarnıñ çeçennärdän mondıy qatı qarşılıq kürsäüne kötmävläre dä añlaşıldı."
Putin elekke citäkçelärdän ayırmalı bularaq köräşçelär belän söyläşülär alıp barunı kire qağa. Ä inde anıñ Çeçnädä kontrol mäsäläsendä tayanğan xosusi militsiä , cirle xalıq arasında terror belän şäğellänä. Eleke sovet dissidentı häm keşe xoquqları aktivı Aleksander Podrabinek radiobızğa ruslarnıñ küpçelege konfliktnı söyläşülär yulı belän xäl qılunı yaqlasa da, Kremlneñ kompromssqa barırğa äzer toruın kürsätkän işarä yuq dip belderde.
Audio
"Maqsät döşmannı ciñü, suğıştan ciñep çığıp, solıx kileşüen tözü tügel. Maqsät suğışnıñ dävam itüendä. Min Çeçnä kampaniäseneñ maqsäte Kreml säyäsmännärenä törle ölkälärdä fayda kürüläre öçen Russiädä daimi suğış xälen buldıru dip ışanam. Suğış xäle cämğiättä kierenkelekne saqlap qala , anı vatandaş xoquqların çiklägän qanunarğa tauış birergä etärä, armiä häm iminlek organnarın nığıta häm nixayät xäzer mäğlum bulğanca ofitserlarğa suğışdan bayırğa mömkinlek birä."
Politik küzätüçe Paynnıñ fikerençä, Çeçnä suğışı Russiäneñ aftoritarizmğa baruına zur öleş kertkän.
Färit İdelle, Praga.