12 dekaber Rusiä Konstitutsiäse köne häm bu könne Rusiädä bäyräm, yal köne dip iğlan itelgän. Konstitutsiägä iä bulğan böten illärdä dä bu kön bäyräm köne anısı. Şunısın da äytep ütärgä kiräk, Konstitutsiäse bulmağan, alğa kitkän illär dä bar. Mäsälän Böyekbritaniä. Ämma Rusiä Konstitutsiäsez yäşi almıy inde. İlneñ töp zakonına iä bulır öçen Rusiädä köräş berençe rus revolyutsiäse könnärennän ük, yäğni 1905 yıllardan birle bara. Sovet çorında da Konstitutsiä buldı anısı. Nigezdä il xakimiätenä yaña törkem citäkçelär kilgän sayın ul üzgärä tordı. Yäki yañası qabul itelde. Stalin çorı, Brejnev çorı konstitutsiäläre, ä üzgäreşlärne äytkän dä yuq anısı. Ä qayber illär berniçä yöz yıl Konstitutsiäle bulıp ta, şul däwerdä berniçä genä üzgäreş kertkännär. Mäsälän AQŞ.
Rusiälelär 7 noyäberdä Konstitutsiä könen bilgeläp ütälär ide. Sovet çorında kem, niçek bilgeläp ütkän, anısın üzegez dä iskä töşerä alasız. Läkin, TVdan kürsätelgän, mäydan tulı xalıq, demonstratsiä, lozunglarnı äle tiz genä onıtıp citkermägänbezder. Ä Yelsin çorı yaña Konstitutsiä alıp kilde. 1993 yılnıñ közen xäterlik äle. Rusiä Yuğarı Sovetı tanklar belän quıp taratılğan waqıt. Şul çaqta, referendumğa berdän ber Konstitutsiä proyektı täqdim itelde. Häm qabul da itelde. Rusiädä. Ä Tatarstan xalqı, Rusiä Konstitutsiäsen qabul itmäde. Xäterlisezme, saylaw uçastoklarına kilmäde xalıq. Çönki Tatarstannıñ, Rusiänekenä qarağanda ber yıl aldan qabul itelgän “Suveren däwlät, Rusiä belän assotsiäläşkän” digän matdäse bulğan üz Töp qanunı bar ide. Tatarstannıñ ul Konstitutsiäse inde şaqtıy üzgärtelde. Säyäsi wäzğıyät basımı astında. Ä Rusiäneke älegä yäşäp kilä. Käğäzdä tügel, ä ğämäldä niçek soñ? Käğäzdä üzgärtelmäsä dä, ğämäldä, Konstitutsion prinsiplar sanğa suğılmıy. Bezneñ süzlär tügel, bu xaqta tanılğan säyäsät belgeçe, säyäsät fännäre doktorı, professor Midxät Faruqşin şulay dip belderä.
Aldan uq äytäsem kilä, Rusiä xalqınıñ küpçelege 12 dekaberne Konstitutsiä köne bularaq qabul itmi. Xalıq öçen bu östämä yal köne. Ä Konstitutsiäneñ üzenä kilgändä, anı saqlarğa, üzgärtülärdän yaqlarğa kiräk. Çönki, bügenge Rusiädä federalizmnan taypılu tendensiäläre açıqtan-açıq kürenä başlağanda häm demokratik institutlardan, prinsiplardan kitü protsessı barğanda, bügenge Konstitutsiä tışqı yaqtan bulsa da bu protsesslarğa qarşı tora ala. Qızğanıçqa, Rusiädä Konstitutsiäneñ böten normaları da ütälmi. Läkin bu añlaşıla da. Tarixi yaqtan, tulayım alğanda, Rusiä säyäsi mädäniätenä xoquqi nigilizm xas. Xoquqqa mäcbüri äybergä qarağan kebek qaraş bulmaw üz köçen saqlap kilä. Qızğanıçqa, Konstitutsiäneñ qayber matdälären, xäzer faktik yaqtan üzgärtü bara. Häm monı ütäwdä xakimiätneñ ber qoralı bulıp Rusiä Konstitutsion mäxkämäse tora. Älege Mäxkämä Konstitutsiäneñ qayber matdälärenä xoquqi baya birü urınına, kilep tuğan säyäsi wäzğıyättän çığıp añlatma birä. Säyäsät fännäre doktorı, professor Midxät Faruqşin buldı.
Rusiädä, bıyılğı Konstitutsiä köne yäkşämbegä turı kilgängä, düşämbe dä bäyräm köne dip iğlan itelgän ide. Tatarstanda, uramnarda elengän Rusiä häm Tatarstan bayraqlarınnan tış, ällä ni bäyräm ruxı sizelmäde. Ällä, xäzergä xätle Tatarstan xalqı, bu Konstitutsiä öçen tawış birmägännären xäterli, ällä Rusiä Töp qanunına şundıy ğına qaraş. Belmässeñ. Tatarstan Däwlät şurası räise Färit Möxämmätşin Konstitutsiä köne uñayınnan xalıqnı täbrik itte. Räsmi qotlaw yañğırasa da, ul yöräklärne cilkendermäde. Soñ, küplär añlıy bit, Konstitutsiädäge matdälär bäxet kitermägänen. Läkin, ikençe yaqtan qarağanda, bügen qalğan azmı-küpme ireklärne, xätta Tatarstannıñ statusın şul uq sügelgän Konstitutsiä yaqlıy.
Ä yal köne digännän, Rusiä Konstitutsiä könendä bıyıl soñğı qat yal itärbez tösle. Çönki Däwlät Duması, bu könne beterep, anı yaña yıl kanikullarına quşıp quymaqçı.
Räfis Cämdixan.
