Rusiä xakimiäte astına kergän xalıqlar, şul isäptän Tatar-Başqortlar, qızğanıçqa qarşı, üz tarixların өyränep citä almadılar. Çağıştırmaça irekle dip isäpli alğan, soñğı 14 yılda da bu citeşsezlek, bälkem dä fänni tikşerülärgä tieşle ähämiät birelmäw arqılı beterelä almadı. Tatar-Başqortlar äle dä üz ütkännären dөres häm citärlek räweştä өyränä almadılar.
İnde närsä ul “İdel-Ural Ştatı” digän mäsälägä anıqlıq kertik, qayber tarixi faktlarnı sanıyq. 1917 yılnıñ Fevralendä Rusiädä inqilap qabınğaç, İdel-Uraldağı Tөrki xalıqlar, ul çorda alar Tөrek-Tatarlar dip atala idelär, Qazanda çıyılğan II Bөten Rusiä Mөselmannarı Qorıltayı, Bөten Rusiä Mөselmannarı Dini Qorıltayı häm Bөten Rusiä Mөselmannarı Xärbi Qorıltayı 2 yündäge urtaq utırışlarında “Eçke Rusiä Mөselmannarı өçen “Milli Mädäni Mөxtäriät”, yäğni aftonomiäne iğlan ittelär. Başında Sadri Mäqsudi torğan Milli Mөxtäriät Xäyäten, komissiäsen sayladılar. Şuşı kommisiä Ufada cıyıldı “Eçke Rusiä häm Seber Mөsleman Tөrek-Tatarlarınıñ Millät Mäclesen” oyıştıru eşenä kereşte. 83 deputat qatnaşqan Millät Mäclese, yäğni parlament, sovetlarça äytsäk Yuğarı Sovet 1917 yılnıñ 20 Noyeberendä Ufada açıldı häm eşçänlegenä başladı. Millät Mäclese cıyılışında Ğälimcan Şäräf äzerlägän İdel-Ural Ştatı proyektları tikşerelde häm 1918 yılnıñ 6 Ğinvarında “İdel-Ural Өlkäse” iğlan itelde. Monı tormışqa aşıru өçen Ğalimcan Şäräf, Säit Yanğaliçev, Fatix Mөxämmädyarov, Näcip Xalfin, Salax Atnagulov, Ğaziz Ğöbäydullin, İlyas Alkin häm Fatix Säyfidän torğan ber komissiä dä saylandı.
Läkin demokratik räweştä saylanğan bu Millät Mäcleseneñ şuşı qararı Bolşeviklarnıñ өstenlek qazanuwı häm Millät Mäclesen taratuları arqılı ğämälgä aşmadı. Bu İdel-Ural Өlkäse, yaki Ştatı ideası da SSSRda tıyıldı häm tarixi çınbarlıq bularaq ta onıttırıldı. Tik Ğayaz İsxaqi cit illärdä bu ideanı 1928 belän 1939 yıllar arasında Berlindä çıqqan “Yana Milli Yul” häm Mukdendä 1935 belän 1945 yıllarda çıqqan “Milli Bayraq” gazetası belän yäşätergä tırıştı.
Başqa süzlär belän äytkändä İdel-Ural Ştatı ideası berence märtäbä 1918 yılda Törek-Tatar xalqınıñ Millät Mäclese tarafınnan iğlan itelgän. Tarixi çınbarlıq bu, ä başqaça tügel. İñ kimendä, ireklek, tigezlek taläp itü yulında qorban bulğannarnıñ xörmätenä monı äytergä kiräk.
Bu mäğlümätlär Prof. Dr. Nadir Däwlätneñ 1998 yılda İstanbulda dөnya kürgän äsäre “1917 yıl Üktäber Revolutsiäse häm Tөrek-Tatar Millät Mäclese” äsärennän alındı.
İnde närsä ul “İdel-Ural Ştatı” digän mäsälägä anıqlıq kertik, qayber tarixi faktlarnı sanıyq. 1917 yılnıñ Fevralendä Rusiädä inqilap qabınğaç, İdel-Uraldağı Tөrki xalıqlar, ul çorda alar Tөrek-Tatarlar dip atala idelär, Qazanda çıyılğan II Bөten Rusiä Mөselmannarı Qorıltayı, Bөten Rusiä Mөselmannarı Dini Qorıltayı häm Bөten Rusiä Mөselmannarı Xärbi Qorıltayı 2 yündäge urtaq utırışlarında “Eçke Rusiä Mөselmannarı өçen “Milli Mädäni Mөxtäriät”, yäğni aftonomiäne iğlan ittelär. Başında Sadri Mäqsudi torğan Milli Mөxtäriät Xäyäten, komissiäsen sayladılar. Şuşı kommisiä Ufada cıyıldı “Eçke Rusiä häm Seber Mөsleman Tөrek-Tatarlarınıñ Millät Mäclesen” oyıştıru eşenä kereşte. 83 deputat qatnaşqan Millät Mäclese, yäğni parlament, sovetlarça äytsäk Yuğarı Sovet 1917 yılnıñ 20 Noyeberendä Ufada açıldı häm eşçänlegenä başladı. Millät Mäclese cıyılışında Ğälimcan Şäräf äzerlägän İdel-Ural Ştatı proyektları tikşerelde häm 1918 yılnıñ 6 Ğinvarında “İdel-Ural Өlkäse” iğlan itelde. Monı tormışqa aşıru өçen Ğalimcan Şäräf, Säit Yanğaliçev, Fatix Mөxämmädyarov, Näcip Xalfin, Salax Atnagulov, Ğaziz Ğöbäydullin, İlyas Alkin häm Fatix Säyfidän torğan ber komissiä dä saylandı.
Läkin demokratik räweştä saylanğan bu Millät Mäcleseneñ şuşı qararı Bolşeviklarnıñ өstenlek qazanuwı häm Millät Mäclesen taratuları arqılı ğämälgä aşmadı. Bu İdel-Ural Өlkäse, yaki Ştatı ideası da SSSRda tıyıldı häm tarixi çınbarlıq bularaq ta onıttırıldı. Tik Ğayaz İsxaqi cit illärdä bu ideanı 1928 belän 1939 yıllar arasında Berlindä çıqqan “Yana Milli Yul” häm Mukdendä 1935 belän 1945 yıllarda çıqqan “Milli Bayraq” gazetası belän yäşätergä tırıştı.
Başqa süzlär belän äytkändä İdel-Ural Ştatı ideası berence märtäbä 1918 yılda Törek-Tatar xalqınıñ Millät Mäclese tarafınnan iğlan itelgän. Tarixi çınbarlıq bu, ä başqaça tügel. İñ kimendä, ireklek, tigezlek taläp itü yulında qorban bulğannarnıñ xörmätenä monı äytergä kiräk.
Bu mäğlümätlär Prof. Dr. Nadir Däwlätneñ 1998 yılda İstanbulda dөnya kürgän äsäre “1917 yıl Üktäber Revolutsiäse häm Tөrek-Tatar Millät Mäclese” äsärennän alındı.