Accessibility links

Кайнар хәбәр

Ni öçen Üzäk Aziä citäkçeläre Üzbäkstandağı xällär öçen şunduq islamçılarnı ğäyepläde?


Uzğan atna Üzbäkstanda bulğan xällärne bu töbäkneñ xökümätläre şunduq islamçılarnıñ xakimiätne bärep töşerü niäte dip atadı. Taşkent, Bişkäk, Düşänbe häm Mäskäwdän yañğırağan belderülär bu waqiğalarnı turıdan-turı xalıqara terrorçılıq qısalarına kertte. Tik bu aşığıç ğäyepläwlär artında töbäktäge här çualışnı iqtisadi yä säyäsi säbäplär belän tügel, ä nindider "qara köçlär" belän añlatu tırışlığı yata sıman. Üzäk Aziädä radikal islam törkemnäre ni däräcädä taralğan, häm töbäkneñ bar "çirlären" dä alarğa ğına tağıp bulamı?

Üzbäkstan prezidentı İslam Kärimov Ändicandağı köç qullanularnı xökümätne bärep töşerergä telägän radikal islamçılar oyıştırğan dip täqrarlıy. Waqiğalarnıñ ikençe könedä ük ul mondıy belderü yasadı:

Audio (İslam Kärimov)

"Ändicandağı xällär kisäk kenä kilep çıqmağan. Bezdäge mäglümätlärgä qarağanda, monı äzerläw öçen kimendä 3-6 ay waqıt kiräk bulğan."

Kärimov süzlärençä, bu waqiğalar artında tıyılğan Hizb ut-Tahrir törkeme tora. İslam däwläten tözüne maqsat itep quyğan bu törkemne räsmi Taşkent inde küptännnän köç qullanuda ğäyepli. Törkem üze köç qullanmawın häm soñğı waqiğalarnı oyıştırmawın belderä.

Töbäktäge başqa citäkçelär dä Ändican xälläre öçen islamçılarnı ğäyepläde. Qırğızstanıñ waqıtlı prezidentı Kurmanbek Bakiev yäkşämbedä bolay dide:

Audio (Kurmanbek Bakiev)

"Monıñ artında Üzbäkstannıñ İslam xäräkäte häm Hizb ut-Tahrir wäkilläre tora. Härxäldä bu yaxşılıqqa kitermi, anda tınıçlıq kiräk. Dini idarä astında däwlät tözügä min qarşı."

Tacıqstan prezidentı İmomali Raxmonovnıñ kiñäşçese Essamutdin Salaxetdinov ta şul uq qaraşnı belderde:

Audio (Essamutdin Salaxetdinov)

"Bezneñ küzläw xezmätläre mäglümätenä qarağanda, Üzbäkstandağı waqiğalarnı tıyılğan ütä-islamçı Hizb ut-Tahrir törkeme citäkçeläre oyıştırğan."

Üzäk Aziädä radikal islamçı törkemnär buluın, alarnıñ Kärimovqa elegräk yasalğan häcümnär artında toruın belgeçlär dä şik astına quymıy, anısı. Läkin bu yulı ğäyepläwlärneñ şulay aşığıp yasaluı, tikşerülärne kötep tormıyça yarlıqlarn tağıluı alarda küp sorawlar uyattı. Dönyada dini ireklek öçen köräşüçe Forum 18 dip atalğan bäysez törkem citäkçese Felix Corley, xäzer xökümätlär, köç qullanu bulğanmı-yuqmı, üzlärenä qarşı yasalğanı här çığış öçen İslamçı törkemnärne ğäyepläw yulına bastı, di:

Audio (Felix Corley)

"Bu yaqtan Üzbäk xökümäte äydäp bara. Tınıç demonstratsiä, idän astı oyşmaları öçen genä tügel, oppozitsiädäge här ğämäl öçen, alar islamçılarnı ğäyepli, şul isäptän Ändican häm Qarasu xälläre öçen. Täbäkneñ başqa xökümätläre dä şul yuldan bara."

Äytkändäy, räsmi Mäskäw dä, könçığış Üzbäkstandağı xällär artında radikal islamçılar tora dip belderde.

Belgeçlär fikerençä, citäkçelär, oppozitsiädäge köçlärne wäxşi itep sürätläp, üzläreneñ avtoritar ısulların aqlarğa ömetlänä. Tik bu säyäsätneñ tiskäre näticäse bulırğa mömkin. İslamçı törkemnär çınbarlıqtan köçleräk bulıp kürenä, häm tağı da kübräk tarafdarnı cälep itä. Bu radikal islamçı bulmağan, ämmä üzgäreşelär telägän ğadi keşelär dä bula ala. Londondağı xalıqara bäyläneşlär institutı belgeçe James Nixey:

Audio (James Nixey)

"Üzbäkstandağı islam fundamentalistları könbatışta küpertelep kürsätelä. Prezident Kärimov ta şulay eşli, ul anı här oçraq öçen – soñğı köç qullanudan alıp, könçığış üzbäkstandağı iqtisadi wazğiätkä qädär – säbäp itep kiterä. Çınbarlıqta, andağı iqtisadnıñ qotıçqıç xäle öçen islamçılar tügel, ä sovet çorınnan qalğan idarä ısulları ğäyepli."

Üzbäkstan räsmiläre, comğa könne Ändicanda 169 keşe üterelgän dip belderde häm kübesen militsiä häm tınıç keşelärgä qul kütärgän banditlar dip atadı. Üzbäk oppozitsiäse tözegän häläk buluçılar isemlgendä isä 745 keşe.

-Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG