Rusiädän Mançuriägä häm anıñ aşa yıraq Könçığışnıñ Korea, Qıtay häm Yaponiä kebek illärenä emigratsiä dulqını 19 ğasırnıñ soñğı ike yılında Könçığış Qıtay Timer yulınıñ tözelüe belän bergä başlandı. Başta timer yul tözüdä qatnaşu yäisä bu tözeleş tudırğan säwdä mömkinleklärennän faydalanu maqsatı belän kilüçelär, soñraq Patşa Rusiäsendä 1917 yılğı inqilap qabınu näticäsendä şul cirlärdä möhacirlär bularaq qalırğa mäcbür buldılar. Ruslar belän bergä Rusiäneñ başqa azçılıqları häm tatarlar da şul uq yazmışqa duçar buldılar. Baştaraq alar timer yulda eşläw yä isä säwdägärlek itü maqsatı belän kilsälär dä, berniqädär waqıttan soñ yannarına ğailälären kiterep keçkenä koloniälär tözi başladılar. Bolşeviklar inqilabınnan, bay bulu yä isä başqa säbäplär arqasında qaçuçılarğa, Qızıl Armiägä qarşı suğışqan häm ciñelgän Aq Armiä wäkilläre dä kilep quşıldı. Näticädä möhacirlär koloniäläre tağı da zuraydı. 1919 yılda Könçığış Qıtay Timer yulı Mançuriä stansiäläre belän Xarbin arasında terän säfärlären tuqtatşaq, bu yul tiräsendä urnaşqan başqa xalıqlar belän bergä törek-tatarlar da eş mömkinlege bulğan Xarbin, Çangçun kebek şähärlärgä küçep urnaştılar.
Bezgä genä dä mäğlüm bulğança, Mançuriäneñ tönyağınnan könyağına qadär suzılğan Mançuriä (şähär), Xaylar, Sitsixar, Xarbin, Çençyun (Çangçun-Sinzin), Girin (Kirin), Mukden (Şenyang), Anşan, Dairän (Dal''niy/Dalian), Çintinfu, Pograniçnaya, bügenge Qoreyänıñ Fusan (Pusan), Singişu (Sinuiju) belän Keijo (Seul); Qıtaynıñ port-şähärläre Tientsin häm iñ zur şähäre Şanxay; Yaponiäneñ Tokio, Yoqoxama, Nağoya, Osaqa, Qobe, Kyoto, Kumamato, Miazaqi, Tayquyu, Sasdjima, Odawara, Qurumi, Miyakunudji, Şimba kebek zur häm keçkenä şähär häm şähärçeklärendä, xätta yul buyındağı stansiälärendä dä kiñ ber territoriädä Rusiädän küçep kilgän tatarlar yäşi ide. Şul qadär kiñ alanğa taralularınıñ berdänber säbäbe – yäşäw öçen mömkinleklär tudıru ide.
Berençe kilüçelär Rusiäneñ Yevropa öleşendä urnaşqan Penza häm Tambov gubernalarındağı waq säwdägärlär ide. Alar Mançuriädä Könçığış Qıtay Timer yulı buyında törle kibetçeklär açıp säwdägärlek itergä kereştelär. Berniçä yıl eçendä eşlären köygä salğan qayberläre ğailälären dä üz yannarına küçerde. Şul räweşle dini häm milli ixtıaclar törle cämğiätlär oyışuğa, mäktäp häm mäçetlär açıluğa säbäp buldı. 1917neñ üktäber inqilabınnan soñ säwdägä sälätläre barlığı elektän ük bilgele bulğan törek-tatarlar başta Xaylar belän Xarbin kebek şähärlärdä urnaşıp säwdä itä başlasalar da, soñraq Korea belän Yaponiägä da taralğannar. Ğomümän tire, yon, kün, tuqıma, kiem-salım belän säwdä itälär ide. 1900-nçe yıllardan 1938-nçe yıllarğa alar tözegän yäki arendağa alğan mäktäp belän mädräsälär sanı 18-gä citte. Añlaşıla ki, tatarlarnıñ sanı böten cirdä dä ber ük tügel ide, şuña kürä cämğiätlärneñ eşçänlegendä dä törlelek bar ide. Mançuriädä tatarlar iñ zur sanda Xarbin şähärendä urnaşqan ide. Yıraq Könçığıştağı tatarlarnıñ sanı turında tögäl mäğlümat bulmasa da, 10-15 meñ tiräsendä dip farazlana. Läkin bu küçülär ayıruça iqtisadi awırlıqlar häm suğış qurqınıçı artu belän kimi başladı. Şul säbäple 1945 yıllarda bu san 5 meñgä qalğan digän fikerlär bar.
İdel-Uraldan törle waqıtlarda häm bigräk tä inqilap qabınğaç, Seberdäge Kolçak armiäsenä quşılıp Mançuriägä, biredän Qıtay, Korea häm Yaponiäğa sıyınğannar arasında baytaq qına soldat ofitserlar, erele-waqlı säwdägärlär, din eşlekleläre, zıyalılar bar ide.
Xarbin şähärenä 1901 yıldan urnaşa başlağan tatarlarnıñ sanı rus-yapon suğışı (1904-1905) çorında arta häm uñışlı säwdägärlär Xarbinnıñ üzäk uramnarında üzläreneñ kibetlären açalar. 1901-nçe yılnı ağaçtan ber mäçet salınğan bulsa da bu citmi torğan bula häm 1906-nçe yılnı Artilleriyskaya uramı 58-nçe sanlı taş bina tözelä. Şul uq yıllarda keçkenä ber mäçet saldırıp İnayätulla (Äxmädi) Wäli-Äxmätne imam itep bilgelilär. Mäçettäge wazıyfasınnan tış 2 balanı ğına bulsa da, uqıtuğa kereşä, Rusiädän tatarça gazetalar, jurnallar häm kitaplar qaytara. Keçkenä kitap kibete aça.
1908 yılda Xarbinğa da barıp çıqqan kürenekle din ğalime Ğäbderäşid İbrahim ul çorlarda biredä ber mäktäp belän mäçetneñ buluı turında äytä. Pristan'' rayonında iñ kürenekle uramnıñ ike yağında tatar kibetläre torğan. Pristan'' keçkenä ber Tatarstan kebek bulğan. Urıs qaya nigez salsa, bezneñ tatar da anda barıp üzeneñ çatırın saldı” dip yaza ul.
Prof. Dr. Nadir Däwlätneñ “ Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” isemle xezmätennän өzeklär tıñladığız. Däwamı kiläse tapşıruwıbızda.
Bezgä genä dä mäğlüm bulğança, Mançuriäneñ tönyağınnan könyağına qadär suzılğan Mançuriä (şähär), Xaylar, Sitsixar, Xarbin, Çençyun (Çangçun-Sinzin), Girin (Kirin), Mukden (Şenyang), Anşan, Dairän (Dal''niy/Dalian), Çintinfu, Pograniçnaya, bügenge Qoreyänıñ Fusan (Pusan), Singişu (Sinuiju) belän Keijo (Seul); Qıtaynıñ port-şähärläre Tientsin häm iñ zur şähäre Şanxay; Yaponiäneñ Tokio, Yoqoxama, Nağoya, Osaqa, Qobe, Kyoto, Kumamato, Miazaqi, Tayquyu, Sasdjima, Odawara, Qurumi, Miyakunudji, Şimba kebek zur häm keçkenä şähär häm şähärçeklärendä, xätta yul buyındağı stansiälärendä dä kiñ ber territoriädä Rusiädän küçep kilgän tatarlar yäşi ide. Şul qadär kiñ alanğa taralularınıñ berdänber säbäbe – yäşäw öçen mömkinleklär tudıru ide.
Berençe kilüçelär Rusiäneñ Yevropa öleşendä urnaşqan Penza häm Tambov gubernalarındağı waq säwdägärlär ide. Alar Mançuriädä Könçığış Qıtay Timer yulı buyında törle kibetçeklär açıp säwdägärlek itergä kereştelär. Berniçä yıl eçendä eşlären köygä salğan qayberläre ğailälären dä üz yannarına küçerde. Şul räweşle dini häm milli ixtıaclar törle cämğiätlär oyışuğa, mäktäp häm mäçetlär açıluğa säbäp buldı. 1917neñ üktäber inqilabınnan soñ säwdägä sälätläre barlığı elektän ük bilgele bulğan törek-tatarlar başta Xaylar belän Xarbin kebek şähärlärdä urnaşıp säwdä itä başlasalar da, soñraq Korea belän Yaponiägä da taralğannar. Ğomümän tire, yon, kün, tuqıma, kiem-salım belän säwdä itälär ide. 1900-nçe yıllardan 1938-nçe yıllarğa alar tözegän yäki arendağa alğan mäktäp belän mädräsälär sanı 18-gä citte. Añlaşıla ki, tatarlarnıñ sanı böten cirdä dä ber ük tügel ide, şuña kürä cämğiätlärneñ eşçänlegendä dä törlelek bar ide. Mançuriädä tatarlar iñ zur sanda Xarbin şähärendä urnaşqan ide. Yıraq Könçığıştağı tatarlarnıñ sanı turında tögäl mäğlümat bulmasa da, 10-15 meñ tiräsendä dip farazlana. Läkin bu küçülär ayıruça iqtisadi awırlıqlar häm suğış qurqınıçı artu belän kimi başladı. Şul säbäple 1945 yıllarda bu san 5 meñgä qalğan digän fikerlär bar.
İdel-Uraldan törle waqıtlarda häm bigräk tä inqilap qabınğaç, Seberdäge Kolçak armiäsenä quşılıp Mançuriägä, biredän Qıtay, Korea häm Yaponiäğa sıyınğannar arasında baytaq qına soldat ofitserlar, erele-waqlı säwdägärlär, din eşlekleläre, zıyalılar bar ide.
Xarbin şähärenä 1901 yıldan urnaşa başlağan tatarlarnıñ sanı rus-yapon suğışı (1904-1905) çorında arta häm uñışlı säwdägärlär Xarbinnıñ üzäk uramnarında üzläreneñ kibetlären açalar. 1901-nçe yılnı ağaçtan ber mäçet salınğan bulsa da bu citmi torğan bula häm 1906-nçe yılnı Artilleriyskaya uramı 58-nçe sanlı taş bina tözelä. Şul uq yıllarda keçkenä ber mäçet saldırıp İnayätulla (Äxmädi) Wäli-Äxmätne imam itep bilgelilär. Mäçettäge wazıyfasınnan tış 2 balanı ğına bulsa da, uqıtuğa kereşä, Rusiädän tatarça gazetalar, jurnallar häm kitaplar qaytara. Keçkenä kitap kibete aça.
1908 yılda Xarbinğa da barıp çıqqan kürenekle din ğalime Ğäbderäşid İbrahim ul çorlarda biredä ber mäktäp belän mäçetneñ buluı turında äytä. Pristan'' rayonında iñ kürenekle uramnıñ ike yağında tatar kibetläre torğan. Pristan'' keçkenä ber Tatarstan kebek bulğan. Urıs qaya nigez salsa, bezneñ tatar da anda barıp üzeneñ çatırın saldı” dip yaza ul.
Prof. Dr. Nadir Däwlätneñ “ Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlarğa ni buldı?” isemle xezmätennän өzeklär tıñladığız. Däwamı kiläse tapşıruwıbızda.
