Şuşı könnärdä “Azatlıq” radiosınıñ Qazan byurosında Amerikada yäşäwçe millättäşebez Yulay Şamil oğlınıñ şäkerte, N'yuyorknıñ Skidmor kolledjı professorı Keyt Greyni buldı. Yäş Amerika ğalimäse Keyt xanım Greyni berniçä yıl elek Tatarstanğa, Başqortstanğa kilep, bu respublikalardağı wäzğıät, möstäqillelege turında zur fänni xezmät yazıp çığardı. Şul arada keçkenä malay tabıp, anı üsterergä häm yañadan Tatarstanğa säfärgä cıyınırğa mömkinlek tapqan Keyt Qazannı häm Tatarstannı yaña küzlär belän kürde. Äye, xäzer Rusiädä häm Tatarstanda säyäsi wäzğıät şaqtıy üzgä. Bezneñ tıñlawçılarıbızğa çit il ğalimäseneñ bügenge Tatarstan turındağı tä'sirläre qızıq bulır. Bu äñgämädä jurnalist Rimzil Wäli häm professor Gölnar Xäsänova qatnaştı. Bügen Keyt Greyni üzeneñ fänni xezmäte, Tatarstan möstäqillelege, Rusiädäge federalizm häm küp törle mädäniätlelekkä Mäskäw elitasınıñ qaraşı turında söylär.
Keyt Greyni: Qazanğa kilgäç, min monda bik küp yaña kitaplar kürdem. “Mäğärif” häm başqa näşriätlärneñ üz eşen däwam itüe minem öçen zur şatlıq. Monda min 20-30нчы häm başqa yıllardağı tatar tarixın çağıldırğan kitaplar kürdem. Şunı äytä alam - Tatarstanda ğilmi eşlär şaqtıy uñışlı bara.
Rimzil Wäli: Amerikada bezneñ tarix belän, millät belän qızıqsınğan tatar ğalimnäre barmı, sez beläsezme alarnı?
Keyt Greyni: Viskonsenneñ däwlät universitetında tatar telne tarixçı Yulay Şamil oğlı digän keşe uqıta. Yulay ul mine tatar telenä uqıtqan iñ berençe professorım da.
İñ äwwäl min Amerikada tatar telen öyrändem, tatarça söyläştem. Qazanğa kilgäç tä min tatarça şaqtıy yaxşı söyläştem. Şulay da rusça aralaşu ciñelräk bulğanğa kürä kübräk rusçağa künektem häm üzemdä beraz tatar telen dä saqlap qaldım.
Rimzil Wäli: Añlaşıldı inde. Qazanda ber yıl torğaç, rusçağa küçkänsez. Amerikağa qaytqaç, keçkenä malay üsterüegez turında işettek. Niçek üsä, malayıña nindi isem quştığız?
Keyt Greyni: Malayımnıñ iseme Gronen, aña inde 3 yäş.
Rimzil Wäli: Malay tuğançı uq sin monda kitap yazıp yöri ideñ. Tatarstan häm Başqortostandağı säyäsi eşlär turında. Bu kitabıñnıñ töp fikere nindi?
Keyt Greyni: Min Qazanda şaqtıy ozaq buldım häm şul arada küp kenä material tupladım. Kitabımda bolay dip yazdım. Minemçä, Rusiädä federalizmnı tözüdä möstäqillek berdän ber mömkinçelek bulıp tora. Kemder äyter möstäqillek ul barı tik uyın, ul möhim närsä tügel dip. Tik şulay da, möstäqillek ul normal' federatsiägä xas dip uylıym. Mäsälän, min torğan cirdä, ul Kanadadan yıraq tügel, Kebekta anda federalizm häm möstäqillek. Häm bar da yaxşı. Anda ingliz telendä dä, fransuzça da söyläşälär. Küp millätle illärdä federalizm bulırğa tieş. Tatarstandağı suverenitet ta ul normal' küreneş. Putinnıñ Rusiä suverenitetın yuqqa çığaru teläge häm suverenitetnıñ ildä inde bulmawı turında küp söylilär. Ämma min küräm möstäqillek äle bar. Soñğı 15 yıldağı üzgäreşlär alay tiz genä yuğalmas. Tatarstanda yaña muzeylar, kitaplar, tel häm mäğärifkä qağılışlı zakonnar buldırıla. Minemçä, Rusiä kebek zur häm küpmillätle ildä federalizm bulırğa tieş. İldäge millätlärneñ üzençälelegen saqlap qalu öçen kiräk ul.
Gölnar Xäsänova: Keyt, Qazanğa kiler aldınnan sez Mäskäwdä Rusiäneñ küp mädäniätlelegenä bağışlanğan forumında qatnaştığız. Sezneñçä Mäskäw elitasında Rusiäneñ küp mädäniätlelegenä qağılışlı problemalarnı añlaw sizeläme?
Keyt Greyni: Alar küp mädäniätlelegeneñ teoriäsen yaxşı belä, ämma çın xalätne añlap citmider kebek. Ber Mäskäw keşese Rusiädä küp mädäniätlelek möhim närsä tügel dide. Çönki küp kenä millät wäkilläre üz gazetaları, jurnalları belän qızıqsınmıy, tuğan telendä söyläşmi. Min aña respublikadağı xalıqnı kürergä täqdim ittem. Respublika xalqınıñ çınlap ta milli basmalar uquı, tuğan teldä aralaşuı häm ğomumän alar öçen millätneñ möhimlege turında äyttem.
Tatarstan häm Başqortstan respublikaların yaxşı belüçe Keyt Greyni, Rusiädä federalizmnı tözü öçen respublikalarnıñ möstäqillelege kübräk bulırğa tieş dip sanıy. Amerikadağı ştatlar, Germaniädäge töbäklär kebek ük bulmasa da, Rusiä respublikalarınıñ möstäqillelege üsä başlağan yıllarda bu xaqiqät'ne Tatarstan cämäğätçelege dä añlıy başlağan ide. Keyt Greyni şuşı atna axırında Qazannan üz ilenä qaytıp kitkändä menä şul turıda uylandı.
Al'bina Zäynulla
Keyt Greyni: Qazanğa kilgäç, min monda bik küp yaña kitaplar kürdem. “Mäğärif” häm başqa näşriätlärneñ üz eşen däwam itüe minem öçen zur şatlıq. Monda min 20-30нчы häm başqa yıllardağı tatar tarixın çağıldırğan kitaplar kürdem. Şunı äytä alam - Tatarstanda ğilmi eşlär şaqtıy uñışlı bara.
Rimzil Wäli: Amerikada bezneñ tarix belän, millät belän qızıqsınğan tatar ğalimnäre barmı, sez beläsezme alarnı?
Keyt Greyni: Viskonsenneñ däwlät universitetında tatar telne tarixçı Yulay Şamil oğlı digän keşe uqıta. Yulay ul mine tatar telenä uqıtqan iñ berençe professorım da.
İñ äwwäl min Amerikada tatar telen öyrändem, tatarça söyläştem. Qazanğa kilgäç tä min tatarça şaqtıy yaxşı söyläştem. Şulay da rusça aralaşu ciñelräk bulğanğa kürä kübräk rusçağa künektem häm üzemdä beraz tatar telen dä saqlap qaldım.
Rimzil Wäli: Añlaşıldı inde. Qazanda ber yıl torğaç, rusçağa küçkänsez. Amerikağa qaytqaç, keçkenä malay üsterüegez turında işettek. Niçek üsä, malayıña nindi isem quştığız?
Keyt Greyni: Malayımnıñ iseme Gronen, aña inde 3 yäş.
Rimzil Wäli: Malay tuğançı uq sin monda kitap yazıp yöri ideñ. Tatarstan häm Başqortostandağı säyäsi eşlär turında. Bu kitabıñnıñ töp fikere nindi?
Keyt Greyni: Min Qazanda şaqtıy ozaq buldım häm şul arada küp kenä material tupladım. Kitabımda bolay dip yazdım. Minemçä, Rusiädä federalizmnı tözüdä möstäqillek berdän ber mömkinçelek bulıp tora. Kemder äyter möstäqillek ul barı tik uyın, ul möhim närsä tügel dip. Tik şulay da, möstäqillek ul normal' federatsiägä xas dip uylıym. Mäsälän, min torğan cirdä, ul Kanadadan yıraq tügel, Kebekta anda federalizm häm möstäqillek. Häm bar da yaxşı. Anda ingliz telendä dä, fransuzça da söyläşälär. Küp millätle illärdä federalizm bulırğa tieş. Tatarstandağı suverenitet ta ul normal' küreneş. Putinnıñ Rusiä suverenitetın yuqqa çığaru teläge häm suverenitetnıñ ildä inde bulmawı turında küp söylilär. Ämma min küräm möstäqillek äle bar. Soñğı 15 yıldağı üzgäreşlär alay tiz genä yuğalmas. Tatarstanda yaña muzeylar, kitaplar, tel häm mäğärifkä qağılışlı zakonnar buldırıla. Minemçä, Rusiä kebek zur häm küpmillätle ildä federalizm bulırğa tieş. İldäge millätlärneñ üzençälelegen saqlap qalu öçen kiräk ul.
Gölnar Xäsänova: Keyt, Qazanğa kiler aldınnan sez Mäskäwdä Rusiäneñ küp mädäniätlelegenä bağışlanğan forumında qatnaştığız. Sezneñçä Mäskäw elitasında Rusiäneñ küp mädäniätlelegenä qağılışlı problemalarnı añlaw sizeläme?
Keyt Greyni: Alar küp mädäniätlelegeneñ teoriäsen yaxşı belä, ämma çın xalätne añlap citmider kebek. Ber Mäskäw keşese Rusiädä küp mädäniätlelek möhim närsä tügel dide. Çönki küp kenä millät wäkilläre üz gazetaları, jurnalları belän qızıqsınmıy, tuğan telendä söyläşmi. Min aña respublikadağı xalıqnı kürergä täqdim ittem. Respublika xalqınıñ çınlap ta milli basmalar uquı, tuğan teldä aralaşuı häm ğomumän alar öçen millätneñ möhimlege turında äyttem.
Tatarstan häm Başqortstan respublikaların yaxşı belüçe Keyt Greyni, Rusiädä federalizmnı tözü öçen respublikalarnıñ möstäqillelege kübräk bulırğa tieş dip sanıy. Amerikadağı ştatlar, Germaniädäge töbäklär kebek ük bulmasa da, Rusiä respublikalarınıñ möstäqillelege üsä başlağan yıllarda bu xaqiqät'ne Tatarstan cämäğätçelege dä añlıy başlağan ide. Keyt Greyni şuşı atna axırında Qazannan üz ilenä qaytıp kitkändä menä şul turıda uylandı.
Al'bina Zäynulla
