Accessibility links

Кайнар хәбәр

Häykällärglä saqcı kiräkme?


Uzğan düşämbedä Qazannıñ K.Fuks baqçasında bik tä qızıqlı häm fähemle, şaqtıy ğibrätle ber konsert buldı. Mondolinengrup dip atalğan orkestr Qarl Fuqs häykäle yanına basıp törle xalıqlarınıñ häm biğräk tä almannarnıñ yaratqan köylären uynadılar. Bu mädäni çarada qatnaşuçılar urtasında Tatarstannıñ alman yortı buldı. Qunaqlar Germaniädän kiem-salım, darular alıp kilep balalar yortına tapşırğannar häm Yevropa üzägennän kedr ağaçları da alıp kilgännär. Şul ağaçlarnı alar Qazandağı duslıq alleyasenä yäkşämbe könne utırtqannar. Bu alleyanıñ iseme dä qızıqlı. Şval'mştat dip atala ul. Bolay şval' sälämä, kilde-kitte digän mäğnädä qullanılsa da, bolar bit kilde-kitte tügel. Çönki baqçada duslıq xaqına ağaçlar utırtuları, konsert quyuları üz ixtiarları belän buşqa eşlänä. Xätta buşqa da tügel, yul xaqları menä şul muzıka qoralların alıp kilülär Qazanda yörülär üz kesäläre xisabınnan bit. Menä bit aldınğı xalıq üz mädäniäten kürsätü, kütärü, üz millättäşlären, tögäl äytkändä Tatarstandağı almannarnı ruxlandıru öçen närsä eşli. Cirle xalıqnı da räncetmilär, kiresençä üzläreneñ qorallarında Qazanda yäşäwçe xalıqlarnıñ da köylären uynıylar bit äle.

Menä bit Qazannıñ iñ zatlı urınında matur baqça utırtqannar, Karl Fuks isemle alman ğalimenä matur häykäl quyğannar. Qazansu östendäge şuşı yämle baqçada yäş cilkençäk cıyılıp ber-bersenä qaraşıp, yılışıp utıra, ölkännär häm bala-çağası da şunda yal itärgä kerep çığa. Karl Faks tatar da tügel, urıs ta tügel, läkin Puşkin zamanında Qazanda yäşägän bu ğalimne monda yaratalar. Çönki ul çın zıyalı bulğan, Qazan tatarları turında bik qimmätle ğädel kitap yazıp qaldırğan, tatarnıñ ğöref-ğadälären, äxlaqi sıyfatların başqalarnı tañ qaldırırlıq itep taswirlağan. Berkemne dä, ber millätne dä räncetmägän ul. Kiresençä K.Fuqs xalıqlar arasındağı qapqalarnı açuçı ber açqıç bulıp xezmät itä. Xätta şuşı baqça qoymaların, häykälne tözergä kitkän çığımnarı Qazan şähäre, Tatarstan tüläp berniçä yıl elek Fuks baqçasında anıñ sının quyğan ide. Menä şuşı häykälne häm başqa millät wäkilenä tel tidergän keşe yuq. Ütä dä tolerant, bigräk tä xalıq yaratuçan inde bu Qazan xalqı. Şalyapin da barı Qazanda ğına baqır häykäl räweşendä basıp tora, Derjavin da şulay uq Qazanda ğına mäñgeläşterelgän. Çönki bu şäxeslär monda tuğan yäki yäşägän, küñellärendä Qazannı yörtkän. Döres, distälägänçä tonna yazıp, tatarnı, Qazannı yun'läp iskä almağan V.Ul'yanovqa xalıq beraz suına başladı. Ämma barıber yaqtaş, olı şäxes dip anıñ muzeyına kilep toralar.

Tel töbeneñ qayda taba barğanın sizäsezme? Äye, döres sizäsez. Petr berençe turında äytergä turı kilä. Ul da tarixi şäxes. Yevropağa täräzä açqan, yaña başqala qorğan, boyarlarnıñ saqalın qırğan, ällä qaylardan bäräñge, kofe qaytartıp, xalıqnı köçläp yañalıqqa künektergän. Üze gel suğışıp, Rossiäneñ kütärergä, kiñäytergä tırışqan. Qazanğa da kilgän, şunıñ xörmätenä salınğan çirkäw dä Kreml' uramı yanında tora. Ämma yaratmıylar anı tatarlar. Säbäben üzläre belä. Xätta anıñ 285 yıl elek tatarça berençe kitap bastıruına da räxmät äytmilär. Çönki bu kitap digäne Persiäne yaulap alırğa dip suğışqa kitep barğanda tatarlarğa, möselmannarğa möräcäğät, Petr armiäsendäge tatarlarğa kürsätmä, färman bastırılğan ber däftär. Menä şundıy kitaplarnı taratıp häm uqıp xarap bula da inde xalıqlar häm patşalar.

İnde xäzer kitte bäxäs. Tuqay mäydäne dip atalğan metro stansiäsendä uramğa çıqqan uramda Petr berençe digän süz yazılğan taş-postament tora. Bigräk tä törle keşelär inde alar. G.Tuqay belän Petr patşa. Yazmışları da, xolıqları da üzgä. Ä qazanlılar kemgä kübräk çäçkä salır häm ni öçen? “Восточный экспресс” gäcitendä Petr berençegä häykäl quysañ bik köçle saq astında totarğa mömkin dip yazılğan. Yäki Peterburgta Tuqtamış häykälen quyu bäräbärenä Petrnı Qazanda quyarğa mömkin dip yazalar anda. Alla saqlasın, läxäwläwäläküätä, gäskärilär saqlap torğan häykäl belän niçek yäşärbez? İzge niät belän quyılğan häykällärne şul gäcittä yazğança şartlata başlasalar, bu bit yun'le xäl tügel. Xätta qayber illärdä buyaw sizep yäki sügenü süze yazıp kitsälär dä, bik räncetä ul. Çönki ällä qayçan yäşägän keşelärne, tarixnı mısqıllarğa yaramıy. İñ yaxşısı –andıy häykällärne tansıq bulğan cirlärgä genä quyarğa kiräk. Menä bit K.Fuqs ta, anıñ häykälenä dä cil-yañğır timi. Qaderläp iskä alalar. Xalıq üze belä ul. Qazannıñ xätere, Qazannıñ xätere naçar tügel. Barıber isendä totar ul. Yaxşısın da, yamanın da. Bulır waqıtı citkäç. Tuqtamış xanğa da bulır, Oluğ Möxämmätkä dä, F.Ämirxanğa da, K.Nasıriğa da, X.Taqtaşqa da, başqalarğa da häykäl quyılır. Häm alarnı Peterburtan, Mäskäwdän kitermäslär, üzebezneñ xalıq belän kiñäşep iñ layıqlı urınğa quyarlar. Ämma bügen yuq cirdän bäxäs uyatıp, keşe soramağan häykällärne quyıp Qazanda tuzan kütärmäskä ide. Bolay da tözeleş tuzanı basılmıy bit.

Ä Fuks baqçasındağı konsertqa kilgändä iñ xikmätlese şul alman cämğiäte häm Germaniädän kilgän muzıkantlardan ğayre düşämbe kiçendä uynalğan muzıkanı tıñlawçı bik az ide. Çönki Qazan xalqı tamaşalarğa, konsertlarğa, banketlarğa barıp ölgermi. Qayber iñ zatlı häm iñ aqıllıları xätta üzläreneñ yubileylarına da, tuylarına da kerep çığarğa waqıt tapmağan çaqları bula. Eş küp, mäşäqät. Ämma alman cämğiäte barıber düşämbe kiçlärendä şul baqçağa kilep elekke traditsiäne tergezgängä qädär keşe bulsa da muzıka uynatıp, üz-ara sayraşıp cıyılıp torırğa qarar itkän. Bolay töptän uylasañ, tatarlarğa da üzläreneñ mädäni ğöreflären, traditsiälären, zatlı şäxeslären yışraq iskä alğanda zıyan itmäs ide. Yuğisä, Tuqay, Cälil häykälenä yılğa ber tapqır xökümät aqçasına alınğan çäçäklärne kiterergä künekkän räsmi ädiplärgä genä ışanıp yatıp bulmıy. Mäxäbbäten, xörmäten häm näfräten kürsätä belgän xalıq barlığın kem sizderer soñ, yuğisä?

Rimzil Wäli.

XS
SM
MD
LG