Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tatarstannıñ 50 meñ gektar cire su astında qala


Tatarstannı ni kötä? Älbättä bäxetle kiläçäk dip äytäse kilä. Läkin, ekologiä, äylänä-tirä möxitneñ yazmışı niçek bulır kiläçäktä – menä bu mäsäläne xäl itmi torıp matur kiläçäk turında süz quzğatu awır. Respublika zur tügel, ä iqtisadıy häm sänäğät tözeleşe buyınça küp kenä bäysez illärne uzıp kitkänbez. Qarağız, Rusiä oboronası, yäğni oçqıçlar tözüne Tatarstan totıp tora. KamAZ Çallıda, Tübän Kamada neft' sänäğäte, Alabuğada tağın zavodlar, häm başqa bik küp misallar kiterep bula. Maqtanırlıq älbättä. Läkin, tabiğät pıçrana bit. Monısın belgeçlär tikşerep tora häm tieşle küzätülären yasıylar anısı. Ä däwlättän xezmät xaqın almağan belgeçlär isä, çañ qağa. Menä, Tatarstannıñ atom-töşkä qarşı cämğiät räise Albert Garapov, Qazannıñ ekologiä şurası cämğiäte räise Marfin, Xalıqara sotsial'-ekologiä berlegeneñ Qazan bülege räise Muxaçev Kama yılğasında su kütärü häm iqtisadıy, häm ekologik zıyan kiteräçäk dip sanıy. Bu xaqta alar maxsus möräcäğät belän çıqtılar.

Ä Tatarstan parlamentı berençe uqılışta raslağan, respublikanıñ aldağı biş yılğa iqtisadıy üseş programmasında, atom-töş stansiäsennän tış, Tübän Kama GESında tağın sunı kütärü turında matdä dä bar. Tabiğät saqçıları şuña kürä çañ qağa. Bügenge köndä, älege GESta su däräcäse 62 metr täşkil itä. 1963 yılğa qädär räxät kenä üz köyenä ağıp yatqan. Şul waqıtta, iqtisadıy yaqtan ayaqqa basıp kilgän Tatarstan avtonomiäle respublikasında energiä kübräk kiräk bula başlıy. Tözilär, Tübän Kama GESın. Respublikağa citärlek kenä tügel, xätta çit töbäklärgä cibärerlek tä energiä çığanağı bula bu. Ul çaqta uq inde, su däräcäsen 68 metr itep küz aldına kiterälär. Läkin, 1978 yılda, GESnı tizräk eşlätep cibärer öçen 62 metr ğına itep qaldıralar. Su kütärü , GES tözü ul, elektr energiäse genä digän süz tügel. Ä distä meñlägän gektar cirlär su astına qaldı digän süz. GES tözelä başlağaç uq, küp kenä awıllarnı yaña cirgä küçerep utırtalar. Menä, energiä xäzer tağı da küp kiräk. Şuña kürä 1963 yılda planlaştırılğan däräcägä sunı kütärmäkçe Tatarstan xakimiäte. Döres, monıñ öçen, Tatarstannıñ teläge genä citmi. Kama yılğası aqqan başqa töbäklär dä röxsät birergä teş. Alarnıñ da bit xisapsız cirläre su astına qalaçaq. Urıs äytmeşli, qaq-niqaq 6 metrğa su kütärelä bit. Kütärgäç, GESnıñ kereme dä artaçaq ikän. Yılına östämä dürt milliard rubl'gä yaqın fayda keräçäk. Monnan tış, balıq totu da tağın şäbäyep kitäçäk, yılğadan paraxutlar da uñaylıraq yöriäçäk. Ä 62 metrda ğına qaldırsañ, GESnı tözekländerü küpkä qimmätkä töşä dilär.

1990 yılda, Tatarstan, Başqortstan, Udmurtiä qanun çığaru orğannarı su däräcäsen kütärmäskä digän qarar qabul itkännär ide. Ä xäzer bit zamanalar başqa. Menä Atom-töş stansiäsen tözüne tuqtatu turında qara qabul itelgän ide dä, şul uq çorda, başta Başqortstan üzgärtte bu qararın, bu könnärdä isä Tatarstanda.Qayber belgeçlär, Tatarstan üzeneñ çigendä genä başqort atom-töş stansiäsen tözügä küz yoma, çönki, Tübän Kamada su kütärergä Başqortstan riza bulğanğa dilär. Yäğni, urtaq fayda tapqannar.

Ä Tatarstan yäşellär xäräkäte wäkilläre, su kütärelgän oçraqta, Tatarstanda ğına da 50 meñ gektar cir su astına qalaçaq digän faraz birälär. Monnan tış, belgeçlär, su astında küpme tarixi häm tabiği häykällär qalaçağın da sanağannar. 139 häykälneñ su astında tulısınça qalaçağı tögäl açıq. Ä tağın 150-200 läbe su kütärelgän oçraqta, cimerelep baraçaq. Belgeçlär monı, zona riska dilär. Xäzer, bu mädäni qatlamnı öyräner öçen 70 million rubl' arxeologlarğa birelä ikän. Su astına qalğançı öyränelsen öçen.

1990 yıllarda, mondıy su kütärülär, atom-töş stansiäläre yasawlar xalıq basımı astında tuqtatılğan ide. Xäzer isä, xalıq üz könen üze kürä. Ä alarnıñ yaqtı da, matur da kiläçäge öçen citäkçelär qayğırta. Hiç yuğı üzläre alar şulay dip ışandıralar. Işanabızmı?

Räfis Cämdixan

XS
SM
MD
LG