Accessibility links

Кайнар хәбәр

1918 yılda 50 million keşeneñ ülemenä "qoş kizüe" säbäp bulğan di ğalimnär. Dönyada borçular arta


Dönyada qoş kizüe taralu uñayınnan borçular arta bara. Törkiä häm Romaniädä meñlägän zararlanğan qoş-qortnı ayıru eşläre bara. Belgeçlär moña säbäpçe bulğan virusnıñ keşedän keşegä küçü ixtimalın tikşerä. Ul arada amerikan ğalimnäre 1918 yılda 50 million keşeneň ğömeren özgän epidemiäneň qoş kizüennän başlanıp kitkäne turında iğlan itte.

Tarixqa "İspan gripı" digän isem belän kerep qalğan 1918-19 yıllarda, berniçä ay eçendä, 50 millionlap keşene yığıp salğan epidemiäneñ närsädän başlanğanın ğalimnär inde küptän açıqlarğa tırışa ide. Şuşı könnärdä genä amerikan ğalimnäre XX ğasırnıñ şuşı iñ zur meditsina seren açuları turında iğlan itte. Washingtondağı Xärbi köçlär institutınnan Jeffrey Taubenberger häm Atlantadağı Awırular tikşerü üzägennän Terrence Tumpey citäklägän törkem 1918 yıl epidemiäseneñ säbäbe qoş kizüe bulğan digän näticägä kilgän.

Şuşı fänni açış dönyada qoş kizüe taralğan waqıtqa turı kilde häm belgeçlärne borçuğa saldı. Moñarçı ğalimnär qoş virusı keşeneke belän butalsa ğına epidemiä tudıra ala digän fikerdä ide. Soñğı açış bu fikerne kire qağa, 1918 yıl virusına bernindi küçeş çorı kiräk bulmağan.

2003 yılda Aziädä tarala başlağan H5N1 digän isem alğan qoş virusı ul çaqta 65 keşeneñ ülemenä säbäp buldı. Soñraq ul Rusiä, Qazaxstanda, xäzer menä Törkiä häm Romaniädä terkälde. Belgeçlär bu virusnıñ tabiğäte üzgärep keşedän keşegä küçä başlawınnan, yağni epidemiägä säbäp buluınnan qurqa. Britaniäneñ aldınğı virusologı John Oxford:

"Bu H5N1 digän virus şaqtıy qurqınıç bula ala. Amerikan ğalimnäreneñ açışı monı tağın ber qat raslıy. H5N1 belän 1918 yıl virusı arasında zur ayırma yuq. Ä ul virus tawıq, qaz, ürdäklärdän şunduq keşelärdä sikergän häm qısqa waqıt eçendä 50 million keşene qırıp salğan."

John Oxford bu qurqınıç aldında dönyanı uyanırğa çaqıra:

"Bioterrorçılıq, Ğiraqlarnı onıtığız. Bezgä başqa närsä yanıy. Bu H5N1 virusı bar dönyağa tarala ala."

Xäzer 1918 yıl tügel, törle kisätü çaraları bar kebek. Tik belgeçlär äytüençä, monıñ öçen xökümätlär berläşep xäräkät itergä iteş. Düşämbedä bez şuşı koordinatsiä eşläre belän şöğellängän Jenevadağı Dönya Sälämätlek Oyışmasınıñ yoğışlı awırular bülege xezmätkäre Maria Chengğa berniçä soraw belän möräcäğät ittek. Qoş kizüe keşelärgä niçek küçä digän sorawğa ul bolay dide:

"Älegä monı tögäl belmibez. Mondıy oçraqlar siräk. Bezneñçä ul hawa aşa, awıru qoşlarğa yaqın torğan keşelärgä küçä ala. Yä isä alar belän eş itkän, tuzanın sulağan, alardan aş azerlägän keşelärgä. Älegä tögäl belmibez."

Qoş ite, yomırqa aşap bu virsunı eläkterep bulamı digän sorawğa Maria xanım yuq, yaxşı itep peşerelgän azıq qurqınıç tügel, andıy yul belän zararlanğan oçraqlar terkälmägän dide. Awırunıñ simpomnarı nindi digängä, ul ğädäti gripnıqı şikelle: sulış yulları, temperatura, yütäl kebek närsälär dide. Dawalaw çaralarına kilgändä, älegä Tamiflu digän ber genä daru bar, läki anı awıru başlanu belän birergä kiräk dide ul. Vaksinağa kilgändä, bu yünäleştä berniçä törkem eşli, şul isäptän ber amerikan törkeme şaqtıy alda bara, läkin äzer vaksina äle yuq dide. Ğädäti gripqa qarşı vaksinalar, qoş kizüenä qarşı tora alamı digän sorawğa Maria xanım, yuq, alar qoş kizüen kisätä almıy dip añlattı.

-Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG