Tatar xalqınıñ berençe parlamentı eşli başlağanğa bu könnärdä 88 yäş tuldı. 17 yıl inqilabı alıp kilgän irek cillärennän faydalanıp, tatarlar berniçä ğasır elek yuğaltqan däwlätlären torğızırğa omtılıp qarıylar. İdel-Ural dip atalğan, käğäzdä genä qalğan bu däwlätneñ ideyäläre bügen dä qayber cämäğätçelekkä tınğı birmi.
20гасыр başın tarixçılar tatarnıñ renessans yäğni nıq kütäreleş çorı dip sanıylar. Däwlätlärsez qalğan xalıq, Rusiä imperiäsendä ğasırlar buyı izelep kilenä. Tatarlarnı çuqındıru, mäktäp, mädräsäsez itü genä tügel, xätta timerdän mäsälän peçän çabar öçen çalğı da, ipi kisär öçen pıçaq ta yasaw tıyılğan bula. 20 ğasır başına taba wäzğıät üzgärä. Dönyada barğan protsesslarğa qarap, Rusiädä säyäsäten yomşartırğa mäcbür bula. Tatarnıñ bayları barlıqqa kilä. Alar, mäktäben dä, mädräsäsen dä, kitabın-gäziten dä näşer itärgä yärdäm itä. Tatarnıñ tulı ber qatlam zıyalıları barlıqqa kilä. Menä şuşı zıyalılar, kiläçäktä, Rusiä imperiäsendä tatar-möselman ömmäte däwlätsez yäşi almıy dip xäl qılalar. 17 yıl fevral' inqilabınnan soñ, tatar däwlätçelege turında awız tutırıp söylärgä mömkinlek barlıqqa kilä. Rusiä tatarları, noyäberneñ 22 sendä ul çaqta guberniä başqalası bulıp torğan Ufa şähärenä qorıltayğa cıyılıp, Millät Mäclese buldıralar. Yäğni, tatarnıñ üz parlamentı. Parlament qarşında 3 idärä tözelä. Bu idärälär, din, mäğärif häm finans eşläre buyınça bula. Millät Mäclese, İdel-Ural buylarında sibelep yäşägän tatar, başqort, çuaş xalıqları öçen urtaq ber däwlät İdel-Ural däwläten tözü turında qarar äzerlänä. Läkin, ozaqlamıy, xakimiätne basıp alğan bol'şeviklar, Millät Mäclesen tarqatalar. Parlamentnıñ liderları şulay uq qaysı qaya kitärgä mäcbür bula. Barı tik ber idärä, dini eşlärneke genä qala. Ul tora bar –Ufa diniä näzaräte bulıp . Bolşeviklar – kommunistlar çorında da eşläp kilä. Ä Millät Mäcleseneñ öndärläre , mäsälän Ğayaz İsxaqi, Sadri Maqsudilar çit illärdä yäşärgä mäcbür bula. Ä alar küzallağan İdel-Ural däwläte urınına qurçaq sıman Tatarstan barlıqqa kilä. Başqortnıñ da däwlätçelege buldırıla anısı. Läkin, ike tuğandaş xalıq arasında yasalma çiklär barlıqqa kilä. Bolşeviklar, tara kommunistları täqdim itkän , İdel-Ural proyektına turı kilgän Tatar-başqort däwläte ideyäsen da tanımıylar.
Läkin, İdel-Ural ideyäse monıñ belän cirgä kümelmi. Çit illärdä, möhacirlektä yäşärgä mäcbür bulğan tatarlar ul ideyä öçen daimi köräş alıp baralar.
90 yıllardağı üzgäreşlär çorında, İdel-Ural digän ideyä watanda yañadan kütärelä. Tatar, çuaş . başqort millätçeläre İdel-Ural xalıqları berläşmäse dä tözilär. Monnan tış, Tatarstanda İdel-Ural ictimaği xäräkäte dä eşläp kilä.
Räfis Cämdixan
