Noyäberneñ öçençe atnasında Tatarstan matbuğatında iğtibarnı cälep itep ber ük temağa, yäğni , Batırşa xäräkätenä bağışlanğan mäqälälär basılıp çıqtı. Anıñ berse “Şähri Qazan” gäziteneñ 23 noyäber sanında bulsa, ikençese “Miras” jurnalınıñ 11 sanında buldı.
“Şähri Qazan” gäzitendä “Batırşa xäräkäte häm İbrahim axun” dip isemlängän mäqäläse belän filologiä fännäre doktorı Marsel' Äxmätcanov çığa. Ul, bolay dip başlıy xezmäten: “Monnan 250 yıl elek tatar xalqı tarixında böten millät öçen möhim, ämma faciğale waqiğa buldı.Milli häm dini izügä qarşı fidaqär şäxesebez Batırşa citäkçelegendä äzerlängän azatlıqqa çığu omtılışıbız tar- mar itelde”-di ul. Häm bu uñışsızlıqnıñ tarixi säbäplären äytep uza. Şulay uq ul Batırşa xäräkäten äzerläwdä qatnaşqan zıyalılar turında da mäğlümat birä.
“ХVIII ğasır urtasında Säğit Xayälin, İbrahim axun, Ğabdessälam axun, Ğabdraxman mulla, Ğabdelkärim häm alarnıñ şäkertläre kütärelgän. Alarnıñ härberse turında da fänni xezmätlär yazılıp, xalıqqa citkerelergä tieş”,-di yazma avtorı. Häm avtor üzeneñ bu xezmätendä Orenburg uqımışlısı İbrahim axun bine Möxämmäd- Tüläk bine Bikmöxämmäd Bätçäev- Orınburcı xaqında bik küp mäğlümatlar buluın belderä.
Häm anıñ 1743-1755 yıllarda Orenburg şähärendä axun bulıp toruı xaqında xäbärlär birä”,-di Marsel' Äxmätcanov.
“Tatar tarixçılarınnan İbrahim axun şäxesenä berençe iğtibar itüçe zatlar- Şihabetdin Märcani häm Rizaetdin bine Fäxretdin”,-di ul.
Ş.Märcani xezmätennän ul İbrahim axunnıñ küçerelgän “Rauzatel-safa” isemle qulyazma kitabında istälekle avtografı buluın belderä häm İbrahim axunnıñ “Hidayä” isemle ( iman problemasın öyränügä bağışlanğan) kitapnı tärcemä itüe xaqında da yaza.
Rizaetdin bine Fäxretdin tarafınnan tabılğan mäğlümatlardan: “ İbrahim axun qulı belän yazılğan iñ qimmätle istälek, Orenburg şähäre yanındağı tatar qarğalısı awılınıñ iske ziratındağı ,“Xädiçä bikä dörbäse” eçendä saqlana,- di avtor. Ul Qotluğ möxämmäd mirza bine Tävkil bine Mämäşneñ utız öç yäştä ülgän xatını Xädiçä bikäneñ qaber taşı, epitafik yazması. Anıñ yazuçısı taşqa “Kätib İbrahim Orınburcı” dip imzasın salğan. Älege istälek taşı Tatar Qarğalısı häm Orenburg şähäre tirä-yağında bügenge köngä qadär saqlanıp qalğan iñ borınğı yazma.”, - di Marsel' Äxmätcanov.
Ä İbrahim axun ХVIII ğasır urtalarında tatar ictimaği tormışnıñ üzägendä qaynağan keşelärneñ berse buluın belderä ul. Ayırım alğanda , anıñ Batırşa xäräkätendä ideolog bularaq qatnaşu mönäsäbätendä tarixi dälillär bar”-di avtor. Bu xaqta ul urıs tarixçısı A.P.Çuloşnikovnıñ fikerläre buyınça, Batırşa belän İbrahim axunnıñ 1754 yılda aralaşıp toruı turında dokumentlar buluın belderä.
“Batırşa xäräkäte bastırılğaç Orenburg gubernatorı İwan Neplyuev qulğa alınğan baş kütärüçelärdän häm kolonial' xakimiätkä quşılıp, üz qardäşlären satuçılardan baş kütärüne oyıştıruçılar turında mäğlümat cıynıy başlıy. Cıynalğan arxiv materialları kürsätkänçä, milli azatlıq köräşen citäkläwçe Batırşa iseme belän rättän İbrahim häm Ğabdessälam axunnnar, tärcemäçe Yaqup Ğulyaev şäxesläre östenä dä külägä töşä. Cawapqa tartılğan ixtilalçılar Batırşanıñ İbrahim axun belän aralaşıp toruı häm baş kütärep çığunı axunnıñ xuplawı xaqında kursätmälär birälär. Bu kürsätmälärgä qarağanda, İ.Neplyuewnıñ 1755 yılğı baş kütärüdä Batırşa citäkçelektä yalğız bulmağan, anı açıqlarğa kiräk digän säyäsät uzdırğanlığı bik açıq kürenä”,- di avtor.
Häm “Miras” jurnalınıñ 11 sanında tatar xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte säxifäsendä yazuçı, häm cämäğät eşleklese Fäwziä Bäyrämovanıñ “Batırşa yawı” dip isemlängän tarixi romanınıñ däwamı birelä. Bu romannıñ başı jurnalnıñ 2005 yılğı 8,9,10 sannarında. Bu noyäber sanında Fäwziä Bäyrämova: “bügen Batırşa yawına, qaharman mişär mullasına här xalıq üzençä bäya birä”,- di:“ Urıs ğalimnäre öçen ul – fanatik mulla citäkçelegendäge krest'yannar kütäreleşe, , başqortlar öçen- qurqaq tatar äräm itkän başqort vosstaniese, tatarlar öçen isä Batırşa xäzrät- milli azatlıq köräşe citäkçese, qaharman ir, ul kütärgän yaw- tatar xalqınıñ yuğalğan däwlätne torğızu öçen izge suğışı..”di ul. “Batırşa yawınıñ tarixta yaqtırtılışı” turındağı bülegendä Fäwziä Bäyrämova Batırşa citäkçelegendäge tatar kütäreleşe turında xäbärlär tarixi dokumentlarda terkälep, urıs arxivlarında saqlanıp qalğan, di. Ämma, Rossiä imperiäsendä möselman-tatarlarnı dini häm milli yaqtan qısu barlığın buldıra alğançı yäşerdelär”,- di.
Bu xaqta yazuçı, Batırşa yawına azmı-küpme dini tösmer birgän Oktäber inqilabına qädär yäşägän S.Solov'yev, P.Rıyçkov, N,Firsov, N.Dubrovin kebek urıs tarixçıların atıy. Ämma Fäwziä Bäyrämova da , filologiä fännäre doktorı Marsel' Äxmätcanov kebek ük alda äytep kitkän tarixçılarnı yäğni urıs tarixçıların:
“Alar, Irınbur gubernatorı İ.Neplyuev yazmalarına, general- mayor Täfkilev beleşmälärenä häm älbättä, Batırşa xäzrätneñ urıs telenä tärcemä itelgän xatlar añlatmalarına tayanalar, şulardan çığıp eş itälär... Ämma bu xezmätlärneñ bersendä dä tatarlarnıñ milli azatlıq xäräkäte, şul isäptän Batırşa yawı da ğadel yaqtırtılmağan, alar barısı da şovinistik rux belän suğarılğan”,- di.
Oktäber inqilabınnan soñ isä urıs ğalimnäre bu milli kütäreleşlärgä bötenläy ikençe tösmer birä başlıylar, alarnı törtä -suza sıynfıy köräş qırına quıp kertergä tırışalar, di avtor.
Batırşa yawı turında Riza Fäxretdin xezmätlärendä dä (“Asar”,Qulyazma , 4том, 21бит) , Gabdelbari Battal Taymasnıñ 1925елда İstandulda basılıp çıqqan Qazan törkiläre kitabında da, Zäki Wälidi xezmätlärendä dä buluı turında mäğlümat birä.
Sovet çorındağı tatar ğalimnäre Batırşa yawın öyränüne däwam itälär, di Fäwziä Bäyramova . Alar arasınnan Sälam Alişewnıñ 1976 yılda basılıp çıqqan “Qaharman babaylar”, “Batırşanıñ batırlığı“ turında yazğan kitaplarında sovet sistemasınıñ iñ köçle zamanında da tatar tarixındağı faciğale yaqlarnı açıp kürsätergä yul tapqan, tatarlarnıñ din öçen suğışqa çığuların ğalim ul waqıtta uq açıq itep äytkän, di.
Ä Mäsgüd Gaynetdinovnıñ tatar tarixında berençe tapqır bularaq Batırşa xäzrätneñ patşağa añlatması – “Ğarıznamä”sen tekstologik yaqtan ezerlägänen belderä, ul .
“Ğarıznamä”- yözdäge ädäbiätıbıznıñ iñ qimmätle encelärennän berse, -dip bäya birä avtor di, Fäwziä Bäyrämova.
Soñğı yıllarda Batırşa temasın centekläp öyrängän tağın ber ğalim , tarixçı, Fäyzelxaq İslayıwnıñ (2004 yılda) “Vosstanie Batırşi.Ğod 1755” dip atalğan kitabı basılıp çığuı turında da yaza Fäwziä Bäyrämova. Ämma 250 yıldan soñ , bu kütäreleş vosstanie tügel – “myatej” häm tatarlarnıñ däwlät bäysezlege öçen köräşläre dä tügel, ä Rossiädä islam sivilizatsiäsen qotqaru öçen Batırşanıñ üz- üzen qorban itüe bulğan ikän... Säyer bäya, älbättä, häm döreslekkä turı kilep betmi di Fäwziä Bäyrämova.
Sez Tatarstan matbuğatına küzätü tıñladığız. Bu atnada bez sezne Tatarstan matbuğatı bitlärendä basılıp çıqqan Batırşa turındağı yazmalar belän tanıştırdıq.
Mälikä Basıyr Qazan