Accessibility links

Кайнар хәбәр

İsxaqıylar Törkiädä tufraq bulunı qulay kürgän


İsxaqıy qäbere märmär belän tışlanğan. Qäber yanında Nadir Däwlät, Zilä Wälieva, Rinat Zakirov, Radik Ğimatdinov
İsxaqıy qäbere märmär belän tışlanğan. Qäber yanında Nadir Däwlät, Zilä Wälieva, Rinat Zakirov, Radik Ğimatdinov

Rusiädä törmä-sörgendä bulğan tatar-başqort İstanbulda tufraq bulğan. İsxaqıy, Aqçura, Maqsudi, Wälidi qäberläre anda aq märmär belän tışlanğan.

Bügen Ğayaz İsxaqıy xätiräse iskä alına. Cämğıyat eşleklese, yazuçı häm möxärrir Ğayaz İsxaqıy (Möxämmädğayaz İsxaqov) 1954 yılnıñ 22 yülendä Ankarada wafat bulğan.

Rusiädä: törmädä-sörgen-törmä

Ğayaz İsxaqıy 1878 yılda Qazan ğubernası Çistay öyäze Yawşirmä awılında tua. “Käläpüşçe qız” isemle berençe äsären 17 yäşendä yaza. “Tañ” gazetasın çığarıp, säyäsi aktivlıq öçen Çistay törmäsenä yabıla. Bu säyäsi aksia deputatlıqqa kandidat bulğan Ğayaz İsxaqıynı II däwlät Dumasına ütkärmäs öçen eşlänelä. Annarı İsxaqıy Qazan törmäsenä, bu yulı inde altı ayğa yabıla. Arxangelski ğubernasına da anı sörgengä cibärälär. Annan qaçıp kitä. 1913 yılda aqlaw belän İsxaqıy törmädän çığarıla, tik aña Qazanda yäşärgä röxsät itelmi.

Bu waqıtta İsxaqıy “Aldım-birdem” äsären ícat itä. Sörgendä waqıtta: “Tartışu”, “Möğällim” pyessasın, “Telänçe qız” dramasın, “Kük kapusı”, “Tormışmı bu” pamfletın, “Mulla babay”, “Familia säğädäte” äsärlären ícat itä.

Rusiä çigendä: “Milli Bayraq”

Ul tatar telendä yazılğan gazetalar çığaruın başta Mäskäwdä häm Peterburda, annan Berlin şähärendä däwam itterä. Ul arada Rusiä çigendäge Qıtay-Yapon-Koreä yağındağı, tatarlar belän aralaşıp ala. Ädip Berlinda 1939 yılğa qädär yäşi.

Milli ideyä yegerme-utızınçı yıllarda Yıraq Könçığışta toruçı tatarlarda kiñ taralğan. Andağı milli eşlärdä, “Milli Bayraq” gazetasın çığaruda da Ğayaz İsxaqıy qatnaşqan. “Qıtay, Yaponia, Korea, Mançuriadä yäşäwçe tatarlarğa kilgändä, alar 1920-1945 yıllarda Ğayaz İsxaqıy qanatı astında baytaq eşlär başqarğan. İsxaqıy alar öçen milli yulbaşçı itep qabul itelgän”, di Qazandağı milli kitapxanäneñ siräk kitaplar häm borınğı qulyazmalar bülege mödire Ayrat Zahídullin.

Andağı tatarlar da soñınnan Aponia, Qöreyä aşa Törkiägä häm başqa illärgä küçengän. Şul ağım bügen dä çit illärdäge tatarlar arasında eşli. Bu yazda Tatarstanda da, Törkiädä dä İsxaqıynıñ tuuına 130 yıl tulu uñayınnan çaralar ütte. Cämäğätçelek Ğayaz İsxaqıy qäbere yanında anıñ tuğan könendä tatar xalqınıñ ataqlı ulın iskä alu öçen cıyılğan ide. İstanbul qunaqları anda Törkiädäge Tatarstan wäkile Radik Ğıymatdinov belän bergä daimi bulıp tora. Älege çarağa kilüçelär arasında , “Milli Bayraq” gazetasın çığaruda qatnaşuçnıñ ulı professor, fännär doktorı Nadir Däwlät tä bulğalıy.

İstanbulda: qäbere häm qädere

Tatar ädäbiätı klassiğı, tatar xalqınıñ milli azatlıq xäräkäte yulbaşçısı, 1939 yıldan alıp 1954 yılnıñ 22 yülenä qädär Törkiädä yäşägän häm ícat itkän. Ğömereneñ soñğı minutların Ankaraada uzdırsa da, anıñ qäbere başqa şähärdä, İstanbulda Edirnekapı ziratında. Häm ul bu şähärdä gürgä kergän berdänber keşe tügel. Şunda uq fän häm cämäğät eşleklese, säyäsät ğälime Yosıf Akçura (Yosıf Aqçurin) qäbere dä bar.

İske qäber taşı. Tashlar.narod.ru fotosı. 2005 yılda Marat Kildi töşergän.
“Qazandağı tatar ziratınıñ diwarına "İsännärneñ qäderen bel, ülgännärneñ qäberen bel" digän tirän mäğnägä iä süzlär yazılğan. Tatar xalqınıñ böyek uğılları qaylarğa ğına taralmağan. Kübese dönyanıñ törle töbäklären gizgän, qayberäwläre Törkiä tufraqlarına barıp çıqqan häm tormışlarınıñ soñğı mizgellären uzdırğan”, dip äytä İstanbulda yäşäwçe İlşat Näcipov.

Äytik, İstanbulda äle fän häm cämäğät eşleklese, tarix, säyäsät häm xoquq ğälime, ike däwlättä deputatlıq wazífası ütägän professor Sadri Maqsudi Arsal qäbere bar. Ul Zincirliquyu ziratında. Şunda uq törki tellär belgeçe, Yosıf Balasağunlınıñ «Kutad ğu bilek» äsären törekçägä tärcemä itep, yañadan öyrängän professor Räşid Räxmäti Aratnıñ qäbere dä.

İstanbuldağı Saxrayıcädit ziratında tarixçı Aqdäs Niğmät Qurat (Aqdäs Nigmätov), ğälim häm cämäğät eşleklese, sänğat tarixçısı, İstanbuldağı Topkapı Sarayı müzeyı mödir urınbasarı, Kılıçlar seksiase citäkçese Äxät Ural Bikqol (Äxät Bikqolov) wafat bulğan.

Ä tarix ğälime, başqort yulbaşçısı, basmaçılıqta ğäyeplängän Zäki Wälidi Toğan (Äxmätzäki Wälidov) häm Abdullah Battal Taymas (Ğabdelbarıy Säyetbattalov) qäberläre şul şähärdäge Qaracaäxmät ziratında.

Şunısı da möhim, elek İsxaqıy qäbere märmär belän tışlanmağan ide. Xäzer isä ul qunaqlarnı märmär belän yaltırap qarşı ala. Aña “Ayaz Tahir, Türkistan İdil-Ural waqıfı” dip yazılğan. Alar yärdämendä qäber öste yañartılğan. Bu eştä İstanbuldağı Ruşania Altay kebek tatarstanlı häm tatar keşeläre başlap yörgän.

Qäberlärenä üzeñ kerep yatarlıq ikän

Şuşı könnärdä İstanbulda tuğannarında bulıp qaytqan Sufia Ğälieva İstanbul ziratlarınıñ “bik matur” buluın äytä. “Bezdäge kebek tügel, qädersez qäberlär yuq. Aq märmär taşlar belän uratıp alınğannar. Äniem äytä ide, İstanbul qäberlärenä kerep yatası kilerdäy dip. Döres ikän, bik matur”, dip söyli Ğälieva. Ul İstanbuldağı İdel-Ural törkiläre oyışması räise Attila Kuntuz tuğanı bulıp çıqqan.

Sufia Ğälieva. İstanbul ziratların kürep soqlanğanMäğrifätçe Sufia Ğälievanıñ änise Ğosmanlıdan bulğan. Şulay uq şaqtıy tuğannarı sowet çorında Törkiägä kitep yuğalğan bulğan. “Xäzer onığım Asiä şunda eşli. Miña bik oşadı anda. Bez tabiğäte genä tügel, xolıq da suıq bulğan ildä, imansızlar arasında yäşägänbez ikän. Ni öçen tatar häm möselman zıyalısınıñ Törkiägä kitep tufraq buluın, min añlıym”, di ul. “Televizornı açsam, ällä niçä kanal törekçä söyli, dini tapşırular küp. Azan tawışı özelmi. Ölkännärne bik qäderlilär. Min anda üzemne qäderle keşe itep xis ittem”, di Qazanda tatar telendä dürt kitap çığarğan Sufia Ğälieva.

Ufa-Qazan da tik utırmağan

Tatarstan yäki Başqortstan da tik utırmıy. Äytik, bıyıl may-yün aylarında yazuçınıñ 130 yıllığı uñayınnan “Yuğalmas miras ezennän” dip isemlängän bäygene Kamal isemendäge teatr häm yäşüsmerlär kitapxanäse, mädäniät ministrlığı yärdämendä ütkärde. Bu bäygegä sorawlarnı Ğayaz İsxaqiynıñ ícatın öyränüçe ğälimä Lena Ğaynanowa tözegän ide. Ufada da Miftaxetdin Aqmulla isemendäge Başqort däwlät pedagogia universitetında İsxaqıynıñ tuuına 130 yıl tulu uñayınnan fänni-ğämäli konferensia bulıp ütte.

Çistay rayonnıñ Yawşirmä awılında “İsxaqıy uquları” daimi uzıp tora. Şunda uq muzeyı da eşli. Tatarstanda İsxaqıy kitapları daimi basılıp kilä.
XS
SM
MD
LG