Mäğlüm buluınça 24 martta Qazanda Rusiä tatarlarınıñ Federal' milli-mädäni möxtäriäteneñ öçençe qorıltayı bula. Bu koriltayda älege milli-mädäni möxtäriätne yaña däräcägä kütärü, tatar milläten berläştergändä, üstergändä däwlät, ictimaği, fänni, mädäni köçlärneñ bergäläp eşläwe turında süz baraçaq. Şul uq waqıtta bu milli mädäni möxtäriät digän ideyä bügen isänme? Qayan çıqqan ul? Qayçan berençe tapqır dönyada häm tatar möxitendä äytkännär digän soraw tua? Ä bit 1917-1918 yıllarğa eçke Rusiä möselmannarınıñ milli mädäni möxtäriäte oyışqan häm anda nindi idärä orğannarı bulu turında, nindi möxtäriät bulu turında bäxäslär bulğan? Bu turıda qızıqlı fänni xezmätlär bar. Menä şul turıda, milli mädäni möxtäriät kilep çığu ideyäse turında häm bügenge köndä kiräk bulu-bulmaw turında tügäräk östäl söyläşüendä qatnaşalar: tarix fännäre doktorı, şuşı imäs’älälärne töptän öyrängän Aydar Xäbetdinov, Tübän Novgorod diniä näzaräteneñ räise urınbasarı, mädräsä direktorı häm islam institutı citäkçese Damir Möxetdinov, yäş ğalim, tatar gumanitar universitetnıñ uqıtuçısı İlşat Gıymadiev. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Xörmätle qunaqlar, milli-mädäni möxtäriät, ğomumän avtonomiä yäki avtonomiäle respublika digän süzlär yıl sayın, kön sayın yañğırap tora, tordı. Un yıl elek qabul itelgän ide Rusiäneñ maxsus zakonı milli-mädäni möxtäriätlär turında. Şuşı zakon nigezendä qayber töbäklärdä, rayonnarda milli eşlär belän şöğellänüçe. mäktäplär tözelä başladı. Şul uq waqıtta bu möxtäriättän matdi yäki oyıştıru yärdäme haman da kilmäde, äle haman Däwlät Duması Federal' möxtäriät digän terminnı zakonğa kertergä uylap qına tora, şulay da soñğı waqıtta bu eşkä iğtibar arttı häm nihayät Qazanda Federal' milli-mädäni möxtäriätneñ öçençe qorıltayı elekke kebek tar dairädä här töbäktän berär genä keşe häm däwlät citäkçeläre qatnaşlığınnan başqa ütä torğan tügel, ä Tatarstan däwläteneñ, Däwlät Dumasınıñ räsmi wäkilläre qatnaşlığında ütä torğan qorıltaynı ütkärergä waqıt citte. Äydägez tarixqa küz salıyq, bu ideyäneñ töp mäğnäsen häm qatlawlı yul turında fiker alışıyq.
Rimzil Wäli. Aydar äfände, sez äytegez bu eşneñ başlanğıçı qayda, niçek bulğan?
Aydar Xäbetdinov. Möxtäriätneñ öç törle variantları bar. Berse – dini, ikençese – mädäni, öçençese – tufraq, yä territorial' avtonomiäse.
Rimzil Wäli. Avtonomiä digän süzne niçegräk añlıybız?
Aydar Xäbetdinov. Avtonomiä törkeme ul borınğı Rim çorınnan başlana. Avtonomiäneñ ğäräpçädä mäğnäse – berniçä sferada keşe üzeneñ xoquqları iä däwlättän ayırım. Dini möxtäriät yäğni çirkäw däwlättän ayırılğan. Ul üzeneñ yä möftine, yä patriarxnı üze saylıy. Üzeneñ waqifları, monastıyr'läre bar. Mädäni möxtäriätneñ, yäğni mağarif ölkäsendä üzeneñ dönyawi mäktäpläre, texnikumnarı, milli universitetları bar. Tufraq, yä territorial' avtonomiä berniçä sferada, bigräk tä yustitsiä, cir baylığı, mäğärif sferasında üze xökem itä. Tufraqlı avtonomiädä üzeneñ avtonomiä bulırğa tieş. Şuşı parlament berniçä sferada üzeneñ qanunnarın qabul itä.Mäsälän, mağarif, cir, sotsial' imänlege sferasında ul üze xökem itä. Ä başqa sferalarda, mäsälän, xalıqara finans, yaqlaw, aqça sferasında federal' xökümät idärä itä.
Rimzil Wäli. Damir äfände, Tübän Novgorodta sez citäklägän institut, mädräsä häm diniä näzaräte – alar diniä avtonomiä dip sanalırğa xaqlımı?
Damir Möxetdinov. Ul däwlät eçendä ber oyışma. Bez Rusiäneñ ber zakonnarı belän yäşibez. Ägär dä zakonnan çıqsaq, bezgä finansirovanie bulmas.
Rimzil Wäli. Bezdä bit din däwlättän ayırılğan.
Damir Mäxetdinov. Älbättä ayırılğan, bez tırışabız kertergä dinni märkäzlärne, institutlarnı.
Rimzil Wäli. Dini avtonomiä barmı bezdä?
Damir Möxetdinov. Yuq, dini avtonomiä yuq. Möftiätlär bar – alar dini oyışmalar ğına.
Rimzil Wäli. İlşat, sin bu terminnı niçek añlıysıñ? Millät öçen kem qayğırta? Tatarstanmı, anıñ mädäniät yäki mäğärif ministrlığımı, tatar ictimaği üzägeme, kongressmı?
İlşat Gıymadiev. Minemçä, bezneñ millätebezne här berebez ayırım qayğırta, yäğni balalarıbıznı tatarça söyläşergä öyrätep, berençe çiratta, ikençedän, bu milli-mädini möxtäriät ideyäsen min bik xuplıym. Federatsiädä yäşäwçe här millät üz milli mädäniäten saqlaw xoquqına iä.
Rimzil Wäli. Ä avtonomiä bulıp bülenergä millät xaqlımı?
İlşat Gıymadiev. Xaqlı, läkin, çarasızlıqtan yasalğan äyberder ul. Ägär mäxtäriätlär turında qanun qabul itelsä, möxtäriätlär ber çaralı ğına bulsa, äybät bulır ide. Minemçä, Rusiädä yäşägän tatarlar üz telendä uqısa, radio tapşıruların tıñlasa – şuşı xoquqqa alar iä.
Rimzil Wäli. Däwlät qayğırtsa mädäniät, milli ministrlıqnı, dimäk bernindi möxtäriät kiräkmi?
İlşat Gıymadiev. Şulay bulıp çığa.
Rimzil Wäli. Dimäk, millät, awızın açıp, däwlät ırğıtqan cimgä ruxi produktqa yäki doğağa üzläşterüçe genä passiv subyekt?
İlşat Gıymadiev. Ul bolay da passiv.
Rimzil Wäli. Tatarstan – ul avtonomiäme? Bezneñ prezidentıbız, parlament, qanunnarıbız bar.
Aydar Xäbetdinov. Tuqsan dürtençe yılnıñ büleşe buyınça bezneñ az-maz möxtäriät bulğan. Böten bezneñ türälär – alar bit federal' türäläre. Ägär bezneñ möxtäriätebez bulsa, mäğärif ölkäsendä bezneñ bötenläy federal' qanunnar yuq diär idek. Möxtäriät bulğan qanunnar buyınça 1928 yılına xätle.
Rimzil Wäli. Bu milli-mädäni möxtäriätme? Tufraqlımı?
Aydar Xäbetdinov. Bu tufraqlı möxtäriät bulğan, çönki Tatarstanda cide avtonom narqomatlar bulğan, cide eçke eşlär yustitsiäse, alar şuşı waqıtta Tatarstan xökemlätenä buysınğan. Ä ul bötentatar Sovetlar Syezdına buysınğan. Xäzerge waqıtta böten Qazan ministrlıqları turıdan-turı Mäskäwgä buysınğan.
Rimzil Wäli. Milli-mädäni möxtäriät tatar dönyasında qayçan, niçek tuğan?
Aydar Xäbetdinov. Rusiä waqıtında tatarlar çınnan da etnik yaqtan bulmağan. Alar möselmannar bulğannar. Orenburgta Mäxkäma çara Irımbur külämendä cıyıldılar alar. Bu säbäptä böten tatar ayırım xoquqları şuşı möselmanlıqtan çıqqan. Şuşıñ öçen tatarlarda dini häm mädäni möxtäriät härwaqıtta bergä bulğan. Mäsälän, Nijgar ölkäsendä alar berük bulğan 1917 yılda. Bu säbäptä Qazanda tuqsan yıl elek 1917 yılda 22 iyüldä bezdä urtaq avtonomiä xökümätne oyıştırdılar. Anıñ iseme milli idärä bulğan.
Rimzil Wäli. Bu 22 iyüldä 1917 yılda Qazanda nindi çara bulğan soñ?
Aydar Xäbetdinov. Anda öç qorıltaynıñ urtaq utırışı bulğan. Berse – ikençe Böten Rossiä Möselman qorıltayı; ikençese – Ğalimä Syezdı – dinçelär qorıltayı bulğan; öçençese – Berençe Böten Rossiä xärbi syezdı. Anda möselmannar urtaq avtonomiäne qabul itkännär. Şuşı avtonomiädä parlament bulğan. Anıñ ber genä sessiäse Ufada uzğan. Bu sessiädä milli-mädäni möxtäriätneñ konstitutsiäse qabul itelde, daimi xökemätne saylağannar, daimi räise Sadri Magsudi bulğan. Milli idärä öç nazarattan ğibärät. Berse – dini, ikençese - mäğärif nazaratı, öçençese – finans ministrlığı. Milli salımsız, aqçasız möxtäriät bula almıy. Yegermençe – utızınçı yıllarda konkret aqça birgännär milli mäktäplärgä, bügen Rossiä byudjetında andıy çığımnar qaralmağan yuq.
Rimzil Wäli. Şulay itep, uncidençe yılda noyäberdän ğinwar'gä qädär Berençe möselmannarnıñ milli mäclesneñ sessiä däwam itkän. Anda yöz keşe qatnaşqan. Alar bertuqtawsız qırıq kön buyı tikşergännär, nindi idärä oyıştırabız, häm böten Rusiäneñ külämendä tikşergännär bu xälne. Nindi eş belän tämamlanğan bu?
Aydar Xäbetdinov. Şuşı millät mäclese ul säyäsät, yä tufraqlı möxtäriät eşläre belän şöğellänmägän. Ul dini häm milli möxtäriät mäs’äläläre belän.
Rimzil Wäli. Bu turıda fänni ädäbiät barmı?
Damir Möxetdinov. Andıy ädäbiät bar. Bu Aydar Xäbetdinovnıñ kitapları. Bıyıl bez Böten Rossiä Möselman Forumın ütkärergä telibez. Şuşı forumğa tağın kitaplarnı çığarırğa kiräk, niçek möselmannarnıñ milli idärä, milli parlament bulğan. Bez kitap yazabız häm bastıraçaqbız.
İlşat Gıymadiev. Här eştä bez naçarlıqnı ezlärgä tırışabız. Federal' xakimiät qanunnı çığarıp, möxtäriät tözärgä röxsät birde di. Anda ike yul bar. Möxtäriät tözelde häm Mäskäw üz qulına aldı finans yaqtan da, ideologik yaqtan da. Bu tatarlar öçen bik yaxşı bulmıy, çönki bu eşlärne üzäkkä tulısınça tapşırıp bulmıy. İkençe yaqtan, tulısınça Tatarstanğa qaldıru da döres bulmıy, çönki Tatarstan böten Rossiä tatarların taemin itä almas.
Rimzil Wäli. Tuqsan altınçı yılda möxtäriät turında qanun qabul itelde. Anıñ nigezendä başlanğıç töbäk avtonomiälär tözelä başladı. Sezneñ täqdim, buldırırğamı, yuqmı monı?
İlşat Gıymadiev. Minem mäğlümätem bik küp tügel, çınnan da belmim. Bezgä citmi kitaplar, däreslek. Dimäk närsäder eşlänep betmi. İkençe yaqtan, bez çittäge tatarlarğa bulışabız bit. Minemçä, bu bulışu niçekter döres alıp barılmıy mantıyq bulıp qalalar. Kvota buyınça uqığan yäşlär nigäder bötenläy başqa belgeçne alalar. Kilälär ikän, uqısınnar tatar telen häm ädäbiäten. Çaralar başlansa da, alar niçekter citkerep betmi.
Rimzil Wäli. Qaytıyq tarixqa. Milli mäcles kem xisabına eşlängän?
Aydar Xäbetdinov. Baylar xisabına. Anıñ milli fondı bulğan, ämma anı konfiskatsiälängännär, ul aqça qaya ikänen berkemdä belmi xäzer.
Rimzil Wäli. Ğinwar ayında kem nindi qarar belän nişlätkän bu milli mäclesne? Öç qorıltay Qazanda berläşep, milli-mädäni möxtäriätne oyıştırğan. Magsudi mäcleseneñ axırı niçek bulğan?
Aydar Xäbetdinov. Säyäsi yaqtan axırı bik naçar bulğan, çönki bol'şeviklar anı tarmar itkännär.
Rimzil Wäli. Şuşı Rusiä möselmannarnıñ milli möxtäriäten quıp taratqanmı, ällä alar üzläre taralğanmı?
Aydar Xäbetdinov. Yuq, anda kileşülär başlanğan. Alarnıñ näticäse aprel'neñ axırında ğına bulğan. Anda dekaberdän başlap aprel'ğa xätle dürt ay buyı bol'şeviklar belän kileşülär bulğan.
Rimzil Wäli. Milli-mädäni möxtäriätneñ närsä ikänlegen dinçe tufraqlı, tufraqsız, milli, mädäni babalarıbız aylar buyı bäxäsläşep häm qanun çıqqannan soñ anı taratqannar, qayberlären soñraq taratqannar. Bu tarix kiñ cämäğätçelekkä bilgele tügel.
Damir Möxetdinov. Yäşlär dä, mäktäp uqıtuçıları da bu mäğlümätne belmilär, belergä dä telämi.
Rimzil Wäli. Dimäk mondıy tügäräk öställär häm kitaplar, broşyuralar, gazetada qızıqlı mäqälälär kübräk bulırğa tieş. Bu yöz keşe kemnär buldı? Anı añlatu eşe äle citärlek tügel.
Aydar Xäbetdinov. Sovet çorında kitaplarda bu isemnärne äytü tıyılğan bit. Soñğı qırıq yıllarda tatar mädäniäte yuq diärlek, tatar mäktäpläre yuq, tatar gazetaları yuq, yäşlär tatarça belmi.
Rimzil Wäli. Kürenep tora, mäğärif sisteması, mädäniät sisteması, mäğlümat sisteması xäzerge zamanda millätneke dä, däwlätneke dä. İdarä itä däwlät tä, millät tä. İdeal formada ber qanun qabul itelde, läkin tormışqa ...... äkren bara. Näq şuşı yuldan bez barıber barırğa tieşbez. Xalqıbız da äzer bulırğa tieş, çönki patşa zamanında kebek millät üzen üze asrarlıq xäldä tügel, ä däwlät eşläsä – eşli, eşlämäsä – yuq. Işanasızmı, millät belän däwlät bergä bu eşne xäl itärgä sälätleme, yuqmı?
Aydar Xäbetdinov. Ägär bez Rusiäne saqlarğa tırışabız, grajdanskoe obşçestvo däwlät belän bergä eşlilär.
Damir Möxetdinov. Tübän Novgorodta altmışınçı yıllarda unber mäktäp bulğan. Ul däwlätneke bulğan. Tatarlar alğannar mömkinçelekne balalarnı üz traditsiälärdä tatar telenä uqıtırğa, gazetalarnı çığarırğa. Xruşçev waqıtında hämmäse yuq buldı. Bügen monda üskän yäşlär tatarça söyli almıylar.
Rimzil Wäli. Däwlät häm millät qatnaşıp, milli problemalarnıñ xäl itä torğan mexanizmnar eşli alamı?
Damir Möxetdinov. Eşli ala. Monda kübräk millättän tora.
Rimzil Wäli. Şulay itep, Azatlıq radiosınıñ tügäräk östäl söyläşüendä milli-mädäni möxtäriätneñ tarixı häm bügenge xäle turında söyläştek. Bu söyläşüne här tatar cämğiätendä, här tatar yäşägän töbäktä, küräseñ, däwam itergä kiräkter. Çönki xalıq üzeneñ cawaplılığın häm üzeneñ idärädä qatnaşuın küpçelektä küz aldına da kitermi.