Accessibility links

Кайнар хәбәр

"Tatar-başqortlar suğış qırlarında" Prof. Dr. Nadir Däwlät (I öleş)


Tatar-başqortlarnıŋ xәrbi tәcribәse 1552nçe yılda Qazan, 1556nçı yılda Ästerxan xanlıqlarınıŋ cimerelüe belәn bette disәk - zur xata bulır ide. Çөnki İdel-Ural xalıqalarınıŋ berse dә Rus xakimiyәten küŋel rәxәtlege belәn qabul itmәde. Baytaq kütәrәlәş-ğıysyannar buldı. Şuşı ğısyan xәrәkәtlәre, çıganaqlar belderüençә 1896nçı yılğa qadär dәwam itkәn. Tatar-başqortlar Rus armiәse safında da, başqa illәr safında da kөrәşkәn. Aziә Batalionı digәn Tatar-başqort Batalionı 1nçe dөnya sugışı waqıtında Ğosmanlı safında kөrәşkәn hәm bez kilәçәk programalarıbızda alarnıŋ yazmışı turında söylärbez. Lәkin başta Tatar-başqortlarnıŋ qısqaca xәrbi tarixına tuqtalmaqçıbız.

Tarixqa bilgele faktlarğa kürә, tatarlar Qazan Xanlığı cimәrәlgәç totaş biş yıl ber tuqtawsız rus ilbasarlarına qarşı qorallı kөrәş alıp barğan. Şuşı berençe biş yılda 400 meŋ tirәsәndә tatarnıŋ hәlaq buluı, 1566nçı yılğa qadär isә Qazan tirәsәndәgә 206 awıl belәn 60 zur qasabanıñ ruslar tarafınnan bilәp alınıp xalıqnıñ sөrelgәn buluı mәğlüm. Xatta bügenge kөndә dә Qazan şәhәre tirәsendә ber gәnә Tatar awılınıŋ bulmawı bu tarixi faktnıŋ nәticәlәrennәn berse. Qazan qalası rus qulına elәkkәn çaqta birәdә 40 meŋ mөselman yәşәsә , 1557nce yılda alarnıŋ sanı 5 meŋ tirәsәndә gәnә qala, ә şuşı 5 yıl eçendә inde 6 meŋ rus Qazan qalasına urnaştırılgan bula. Ruslarnıŋ İdel-Uraldağı xakimiәtlәreneŋ bigrәk tә baştağı ike ğasırı, әbi patşa Katerina İİneñ mөftilek tөzügә rөxsәt birgәn dekretına xәtle bik tupas hәm bәğersez bula. Tөrki xalıqlar kebek fin-uğır xalıqları da bik integә. Ruslar sөrgennәr, keşe üterülәr, talawlar hәm kөçlәp çuqındırular belәn xalıqnı bizderәlәr. Misal өçen 1756nçı yılğı mәğlümәtlәrgә qarağanda, Qazan gubernasında 536 mәçettәn 418e, Tubıl gubernasında 113 mәçettәn 15e, ә Ästerxan gubernasında isә 40 mәçettәn 29ı cimerelgәn.

Rus xakimiәteneŋ xalıqqa kürsәtkәn cafaları forsat tuğan sayın qorallı ğısyan belәn tämamlanğan. 1582nçe yılda Tatar, Çirmeş, Çuwaşlar; 1592nçe yılda Çirmeş Tatarlar baş kütәrәlәr. İdel-Ural xalıqları 1606/7 İvan Bolotnikov baş kütәrüenә qatnaşalar. 1615 belәn 1619nçı yıllar arası isә Xan Ğali isemle bay artınnan iәrgәn ğısyançılar Rus ğәskәrlәrenә küp qıyınlıqlar tudıra. 1662nçe yılda isә tatarlar belәn başqortlar ğısyan kütәrә. 1669nçı yılda isә cirle xalıq Stepan Razin ğısyanında qatnaşa. 1670/71nçә yıllarda isә Bulat Batır, 1682-84-nçe yıllarda Sәğit Yafәrulı belәn Tәlәkәy Batırlarnıŋ baş kütәrülәrenә sәxnә bula İdel-Ural.

18nçe yөzdә dә baş kütәrülәr tuqtalmıy. Tarxan Aldar İsәkәy ğısyanı bik ozaqqa suzıla, 1702nçe yılda başlıy, tik un yıldan soŋ gına bastırıla ala. Kilmәk Norış, Aqay Küçәm belәn Qarasaqal ğısyannarı isә 1735 belәn 1740nçı yıllar arasında dәwam itә. 1755/6nçı yıllarda isә Batırşa ğısyanı İdel-Uralnı sәlketә. 18nçe ğasır azağının şiksez Rus xakimiyәten iŋ өrketkәn, iŋ awır xәldә qaldırğan ğısyan 1773-75nçe yıllar arasındağı Don kazagı Yemelyan Pugaçovnıŋ üzen patşa Petr Fedoroviç dip iğlan itüe bula. Anda başqort bahadirı Salawat Yulaynıŋ qatnaşuı bula. 19nçı yөzdә tatar-başqortlarnıŋ xakimiәtkә qarşı baş kütәrülәre kimesә dә bөtenlәygә tuqtalmıy. 1812/13nçe yıllarda Yegetlәr, 1885-nçe yılda Sөlәy ğısyannarı moŋa ürnәk bula ala. 1896/97-nçe yıllarda isә çuqınrdıru qurquı artu sәbәple dә wağıraq külәmdә baş kütәrülәr bula.

Rus xakimiәtenә qarata rizaslıqnıŋ tөrle sәbәplәre arasında kөçlәp eşkә tartularnıŋ da role bar. 1718nçe yılda Petr 1neñ dekretı belәn yaŋa tөzelgәn Rus admiralteystvosına kirәkle ağaçnı tәmin itü өçen Laşman dip atalğan maxsus xәrbi eşce sıynıfı tәşkil itelә hәm moŋarga da bigrәk tә Tatarlar cәlep itәlә. Başta alarnıŋ sanı ber niçә distä mәŋ gәnә bulsa, 1794nçe yılğı statistikalarğa kürә laşmannarnıŋ sanı 112.337gә citә. Şuşı qollıq xezmәtendә baytaq keşe dә hәlaq bula.

Zamança Rusiә dәwlәte tөzelә başlau belәn rus bulmağan xalıqlarnıŋ qayber wәkillәre dә yardәmçe kөçlәr bularaq rus armiәse saflarında urın ala başlıy. Qasiym, Seber tatarları belәn Noğaylarnıŋ tөrkilәr arasında berençelәrdәn bulıp şundıy wazifa aluları turında әytelә. Soŋıraq bu büleklärgä Qazan tatarları belәn başqortlar da kerä. 1740 belәn 1750nçe yıllarda rus bulmağan xalıqlardan tözelgän şundıy xәrbi kөçlәrdә tatar-başqortlar küpçelekne tәşkil itә. 18nçe ğasır başında inde Rus armiәse eçendә çit xalıqlarnıŋ ayrım kөçlәren buldıru tıyıla. Şulay da 1805nçe yılda tuğız atlı Batalionnıŋ ikesen İdel buyı tatarları tәşkil itә. Misal äçen 1856nçı yıldağı Qırım suğışında başqort ğaskәrlәreneŋ dә rus armiәse safında kөrәşkәn buluın isbatlawçı dokumentlar bar. 1850nçe yılda rus bulmağan xalıqlardan tөzelgәn yardәmçe xәrbi kөçlәrnәŋ sanı 38 meŋ bulğaç bolar ber millonlıq Rus armiәseneŋ 3,5 % tәşkil itә.

Tik 1874nçe yılda Rus bulmağan xalıqlarınıŋ ayırım büleklerәn buldıru bөtenlәygә tıyılğaç, tөrkilәrdә ğömümәn nibarı tatar-başqortlar ğına qoral astına alına başlıy. Ә Kavkaz xalıqları, Ğosmanlı imperiәsenә yaqın torğan Qırım Tatarları belәn 19nçı yөzneŋ ikençe yartısınnan soŋ ğına rus xakimiyәte astına tөşkәn Urta Aziә xalıqları xәrbi xezmәtkә alınmıy. Soŋıraq isә tik Tөnyaq Kavkazlılardan qayber ixtiyari xәrbi büleklär tөzelä, ә Urta Aziәlelәr 1916nçı yılğaça ber nindi dә xәrbi xezmәtkә alınmıyı. Qısqası tatar-başqortlar yә ğısyannarğa qatnaşıp, yә rus armiәse safında kөrәşep xәrbi өlkәdә tәçribә cıyudan tuqtalmıy.

Tatar-başqortlar berençe hәm ikençe dөnya suğışlarına da bik aktiv qatnaştılar, küplәp Rus hәm sovet impәriәseneŋ mәnfәğatlәre өçen qorban buldı, cәrәxәtlär aldı, ğäriplәnde yaki xәrbi әsirlekkә tөşte. Alar Rusiä, soŋıraq sovet watandaşı bulu sәbәple watandaşlıq wazifaların tuğrılıqlı rәweştә ütәgәn buldılar. Şuşı tuğrı xezmәt niçek itәp bülәklәnde - anısın üzegez yaxşıraq belә torğansızdır. Inde kiläse programabızda şuşı xәllәrgә tәfsillerәk tuqtalırbız.
XS
SM
MD
LG