Accessibility links

Кайнар хәбәр

“...Dus-iş kiräk ğömer itärgä”


Tatar belän başqortnıñ üzara yaqınlığı turında küp çöylänelä. Tatar belän başqort “tuğandaş” dip tä, “qan-qardäş” dip tä, “ber qoşnıñ ike qanatı, ber ananıñ igezäk balaları” dip tä yörtelälär. Şunısı da küzgä taşlana: “tuğandaşlıq” turında, nigezdä, tatarlar süz yörtä, bigräk tä tatarstannıqılar. Ä menä başqort zıyalıları, bigräk tä säyäsätçeläre, “tuğanlıqnı” bik siräk iskä töşerälär.

Ämma, soñğı waqıtlarda , ozaq waqıt qabatlanğanğa kürä xaqiqät''kä äylänä barğan tatar-başqort tuğanlığı şik astına alına başladı. Başqortstan wäkilläreneñ Rusiä Däwlät dumasında da, Federatsiä sovetında da Tatarstan belän Rusiä arasındağı ike yaqlı Şartnamägä qarşı tawış birüläre küplärne uylanırğa mäcbür itte. Çal tarix bitläre dä başqortlarnıñ tatarğa arqadaş buluları turında söylämi.

24 martta Qazanda ütkän Rusiä tatarlarınıñ federal'' milli-mädäni möxtäriäte cıyınında Tatarstan parlamentı başlığı Färit Möxämmätşin “tatar-başqort qärdäşlege” turında söyli başlağaç, Başqortstan delegatları bu tezisqa kisken qarşı çıqtılar. Yäğni, problema bar, ul inde cämäğätçelek añına señä bara.

Başqortstandağı bilgele ğalim, tarix fännäre kandidatı İldar Ğäbdräfiqov tatar belän başqortnıñ yaqınlığı tellär yaqınlığı häm dinneñ berlege belän çiklänä, dip isäpli. Anıñ fikerençä, tatarğa çın mäğnäsendä ike xalıq yaqın – mari häm çuaş xalqı. Qazan xanlığın yaqlağanda da, annan soñ da näq mari häm çuaşlar tatar belän bergä bulğannar. 1917-1918 yıllarda tatar zıyalıları İdel-Ural töbägendä başta İdel-Ural ştatı, soñraq Tatar-Başqort respublikası tözergä cıyınğanda, mari häm çuaşlar “tatarlar qaya barsa, bez dä şunda barabız” dip beldersä, başqort liderları ayaq teräp Tatar-Başqort respublikası tözügä qarşı çığalar. Bügenge Başqortstanda tatarlarnıñ xoquqların qısu, alarnı başqortlaştıru säyäsäte ütkärelä. Häm menä inde Tatarstan Şartnamäsenä qarşı tawış birü...

İldar Ğäbdräfiqov etnogenez fäne küzlegennän qarağanda da başqortnıñ tatarğa tuğanlığı şikle di. Tatar xalqı törki tamırdan – qıpçaq-bolğardan çıqsa, başqortlarnıñ kilep çığışı turında fändä tögäl genä qaraş yuq, di ul. Qayber ğalimnär başqortlarnı törkilärdän “çığarsa” da, başqort ğalimnäreneñ ber öleşe, şul isäptän tarix fännäre doktorı Niäz Mäcitov, tarix fänendä raslanğan teoriägä qarşı kilep, başqortlarnı Kön''yaq Ural töbägeneñ avtoxton xalqı dip iğlan itälär. Ğalimnärneñ ikençe öleşe başqortlarnı uğor-mad''yarlardan çıqqan dip raslıy. Ä menä bügen başqort zıyalıları arasında başqortlarnıñ iran telle xalıqtan, ariylardan, sarmatlardan çığuı teoriäse qolaç cäya. Bu yünäleştä bigräk tä tarixçı Salawat Ğällämov uñışlı eşli, di tarixçı İldar Ğäbdräfiqov.

Şulay itep, tatar zıyalılarına, tatar elitasına kemnärneñ arqadaş-yuldaş, ä kemnärneñ ayaq çaluçı ikänleklären tögäl itep bilgelärgä waqıt citkän bulsa kiräk. Möğayın, mari häm çuaş xalıqlarınıñ tatar yazmışındağı urınnarın yañadan, yañaça bilgelärgä kiräkter. Çönki, näq şuşı xalıqlar urtaq watannarı – Qazan xanlığı öçen qannarın tügep tatarlarğa “qan-qardäşleklären” raslağannar.

Kärim Yauış, Ufa

XS
SM
MD
LG