1941-nçe yılnıŋ 22-nçe yünendә German armiәlere “Barbarossa” kod isemle yәşren xәrbi plan nәticәsendә SSSR-nı basıp ala başliy. Cirle xalıq alarnı başta toz-ikmәk belәn qarşı ala. Lәkin üzlәren “Herrenvolk”- xuca xalıq, ә çit il keselәren bigräk te yähüdler belen slavyannarnı “Untermensch”-tüben sıyfatlı keşelәr digän fәlsәfә belän citeşterelgәn alman soldatları cirle xalıq kötkәn mixerbanlıqtan yıraq bulıp cığa. German armiәse suğışnıŋ berençe yıllarında uŋışlı rәweştә Sovet cirlärendä xakimiәtlәren cәyә başlıy. 1942-nçe yılnıŋ yünende yaŋa ber höcüm belәn Don belen Kuban buyların, Tübәn Idel buyların, Qalmıqlar ilen, Tөnyaq Kavkaznıñ zur ber öleşen qamap ala. Lәkin tөp maqsatları bulğan Baqığa qadär citä almıylar.
SSSR kөçle german höcümenә duçar qalğac, 1941-nçe yılnıŋ Noyaberendä 1938-nçe yılda taratılğan milli otryadlarnı yaŋadan torğızu qararı bire. Ber sovet çığanagına kürә, yaŋadan 80-nәn artıq milli yaki qatnaş xәrbi bülek tөzelde. Başqa ber sovet çıganağında isä 42 milli diviziä belän 20-dәn artıq brigada turında süz bara. Misal өçen 1942-nçe yılda Çkalovski ölkäsendä tөzelgen 195-nçe cәyәwle diviziäneŋ tөrki ğәskәrlәre yaqınça 50 %-nı teşkil itä, şularnıŋ 4129-ı Qazaq, 1945-e Tatar bula. 1942-nçe yıl başında Başqorstanda 124-nçe maxsus Başqort brigadası tözelә. 1942-nçe yılnıŋ avgustında 40-nçı armiәdä Tөrkilär 35 %-nı teşkil itälär. Üzbәklәr 12, Tatarlar 11, Qazaqlar 7 hәm Çuvaşlar 5 %-nı tәşkil itә. 21-nçe armiәde de tөrki soldatlarının protsentı cağıştırmaça şundıyraq bula. 1943-nçe yılnıŋ 1-nçe ğıynwarında kөnbatış frontında ber million tirәsendәge soldat arasında 131.059 tөrki ğәskәr bula. Sannarğa qarağanda, iñ küp sanlı qazaqlar bula, annarı tatarlar, başqortlar altınçı urında bula.
Tөrkiler şul isәptәn Tatar-Başqortlarnıŋ sovet armiәse safında bik zur fidaqәrleklәr, qaharmanlıq kürsәtülәre, küplәp hälaq buluları sovet çıganaqları da telgä alına. Misalğa 1943-nce yılda Ukraina frontında kürsәtken qaharmanlıqlar sәbәple tulayım 37, ayrım alğanda 15 Tatar, 6 Üzbәk, 6 Qazaq, 4 Çuvaş, 2 Başqort, 2 Hakas, 1 Azәri belen 1 Qırğız ğәskәreenә SSSR qaharmanı digen medallәr birelә. 2-nçe dөnya suğışı çorında sovet armiәlәrendә niçä tөrki generalnıŋ buluı turında mәğlümәt yuq kebek, tik Tatarlardan Ğani Safiullin belen Yakup Çanişevneŋ - general leytenant, Ravşanov, Aziz Aslanov belen Fatix Bulatovlar - general mayorlıq däräcäsenä kütәrelgәn buluları mәğlüm. Lәkin SSSR-da tulayım alganda tөrkiler, ayrım alğanda tatar-başqortlarnıŋ xezmәtlәren sanğa suğu ğadәte bik bulmaw sәbәple, şuşı mәğlümәtlәrne çüplәp kenә tabarğa mөmkin. Misal өçen 1983-nçe yılda nәşer itelgen “ Xärbi Ensiklopedik Süzlek” 864 bittәn tora, biredä ike säyäsätçe, Haydar Aliev belen Dinmuhammed Kunayev, dürt xәrbi keşe Soltan Әxmәt Xan, Tәlgat Bәgәldinov, Musa Gәrәyev hәm Gabdulla Yarmөxәmmәdlәrneŋ genә isemnәre bar. Başqa ber sovet çığanagına kürә, 1947-nçe yılnıŋ 1-nçe Noyәberendә bilgelәngәn sannarğa kürә, sovet armiәse ağzalarına birelgәn medal hәm bülәklәr 9 milionnan artıq bula. Şularnıŋ 500 meñgä yaqını Tөrki soldatlarğa birelä. Alarnı millәtlәrenә küre ayırıp әytsәk, tatarlar – iñ küp büläk aluçılar bula, başqortlar 6nçı urında, iñ az xärbi medal aluçılar – qırğızlar bula.
SSSR Qaharmanı digen iŋ yuğarı qaharmanlıq medalın isä 485 tөrki soldat aluğa ireşä. Şularnıŋ 161-e Tatar, 39-ı Başqort bula.
Başqa tөrkiler belәn cağıştırğanda şul xәtle yuğarı xәrbi bülәk alğan Tatar-Başqort belen Çuvaşlarnıŋ Sovet ile өçen bik küp qorban da birgän buluwı aŋlaşıla. Şuşı faktqa keçkenә genә ber ürnәk birü dә üzlegenәn façiğәneŋ dәrәcәsen kürsәtergә citәr dip uylıybız. İkençe dөnya suğışı yıllarında Çuvaşstannıŋ küpçelek Çuvaş belen Tatarlar yәşәgәn Batır rayonınnan 8 meŋ yeget suğışqa alına, şularnıŋ yartısınnan artrığı hälaq bula. SSSR-da Stalinnıŋ bәğersez çitәkçelege, ğәskәrlәrne tiyeşençә künektermiçә, äzerlämiçä, naçar qorallar belen frontlarğa cibәrüwe, “әsirlekkә tөşkän xain” digәn kürsәtmәlәre arqılı 50 million keşe ülә. İnde Stalin çorında yә frontta yә isә tazartular waqıtında ğailә ağzalarınan iŋ kimendә beren yuğaltmağan ğailәgә oçraw mөmkin bulmauwı da şuşı façiğәne yaxşı surәtli. bu xәtle keşe nigә qorban buldı? Moŋa çawap birerlek keşe yuq.
İkençe dөnya suğışı orında Tatar-Başqortlarnıñ xäle şundıy ide, alarnıñ zur ber өleşe xәrbi әsirlekkä tөşte.
SSSR kөçle german höcümenә duçar qalğac, 1941-nçe yılnıŋ Noyaberendä 1938-nçe yılda taratılğan milli otryadlarnı yaŋadan torğızu qararı bire. Ber sovet çığanagına kürә, yaŋadan 80-nәn artıq milli yaki qatnaş xәrbi bülek tөzelde. Başqa ber sovet çıganağında isä 42 milli diviziä belän 20-dәn artıq brigada turında süz bara. Misal өçen 1942-nçe yılda Çkalovski ölkäsendä tөzelgen 195-nçe cәyәwle diviziäneŋ tөrki ğәskәrlәre yaqınça 50 %-nı teşkil itä, şularnıŋ 4129-ı Qazaq, 1945-e Tatar bula. 1942-nçe yıl başında Başqorstanda 124-nçe maxsus Başqort brigadası tözelә. 1942-nçe yılnıŋ avgustında 40-nçı armiәdä Tөrkilär 35 %-nı teşkil itälär. Üzbәklәr 12, Tatarlar 11, Qazaqlar 7 hәm Çuvaşlar 5 %-nı tәşkil itә. 21-nçe armiәde de tөrki soldatlarının protsentı cağıştırmaça şundıyraq bula. 1943-nçe yılnıŋ 1-nçe ğıynwarında kөnbatış frontında ber million tirәsendәge soldat arasında 131.059 tөrki ğәskәr bula. Sannarğa qarağanda, iñ küp sanlı qazaqlar bula, annarı tatarlar, başqortlar altınçı urında bula.
Tөrkiler şul isәptәn Tatar-Başqortlarnıŋ sovet armiәse safında bik zur fidaqәrleklәr, qaharmanlıq kürsәtülәre, küplәp hälaq buluları sovet çıganaqları da telgä alına. Misalğa 1943-nce yılda Ukraina frontında kürsәtken qaharmanlıqlar sәbәple tulayım 37, ayrım alğanda 15 Tatar, 6 Üzbәk, 6 Qazaq, 4 Çuvaş, 2 Başqort, 2 Hakas, 1 Azәri belen 1 Qırğız ğәskәreenә SSSR qaharmanı digen medallәr birelә. 2-nçe dөnya suğışı çorında sovet armiәlәrendә niçä tөrki generalnıŋ buluı turında mәğlümәt yuq kebek, tik Tatarlardan Ğani Safiullin belen Yakup Çanişevneŋ - general leytenant, Ravşanov, Aziz Aslanov belen Fatix Bulatovlar - general mayorlıq däräcäsenä kütәrelgәn buluları mәğlüm. Lәkin SSSR-da tulayım alganda tөrkiler, ayrım alğanda tatar-başqortlarnıŋ xezmәtlәren sanğa suğu ğadәte bik bulmaw sәbәple, şuşı mәğlümәtlәrne çüplәp kenә tabarğa mөmkin. Misal өçen 1983-nçe yılda nәşer itelgen “ Xärbi Ensiklopedik Süzlek” 864 bittәn tora, biredä ike säyäsätçe, Haydar Aliev belen Dinmuhammed Kunayev, dürt xәrbi keşe Soltan Әxmәt Xan, Tәlgat Bәgәldinov, Musa Gәrәyev hәm Gabdulla Yarmөxәmmәdlәrneŋ genә isemnәre bar. Başqa ber sovet çığanagına kürә, 1947-nçe yılnıŋ 1-nçe Noyәberendә bilgelәngәn sannarğa kürә, sovet armiәse ağzalarına birelgәn medal hәm bülәklәr 9 milionnan artıq bula. Şularnıŋ 500 meñgä yaqını Tөrki soldatlarğa birelä. Alarnı millәtlәrenә küre ayırıp әytsәk, tatarlar – iñ küp büläk aluçılar bula, başqortlar 6nçı urında, iñ az xärbi medal aluçılar – qırğızlar bula.
SSSR Qaharmanı digen iŋ yuğarı qaharmanlıq medalın isä 485 tөrki soldat aluğa ireşä. Şularnıŋ 161-e Tatar, 39-ı Başqort bula.
Başqa tөrkiler belәn cağıştırğanda şul xәtle yuğarı xәrbi bülәk alğan Tatar-Başqort belen Çuvaşlarnıŋ Sovet ile өçen bik küp qorban da birgän buluwı aŋlaşıla. Şuşı faktqa keçkenә genә ber ürnәk birü dә üzlegenәn façiğәneŋ dәrәcәsen kürsәtergә citәr dip uylıybız. İkençe dөnya suğışı yıllarında Çuvaşstannıŋ küpçelek Çuvaş belen Tatarlar yәşәgәn Batır rayonınnan 8 meŋ yeget suğışqa alına, şularnıŋ yartısınnan artrığı hälaq bula. SSSR-da Stalinnıŋ bәğersez çitәkçelege, ğәskәrlәrne tiyeşençә künektermiçә, äzerlämiçä, naçar qorallar belen frontlarğa cibәrüwe, “әsirlekkә tөşkän xain” digәn kürsәtmәlәre arqılı 50 million keşe ülә. İnde Stalin çorında yә frontta yә isә tazartular waqıtında ğailә ağzalarınan iŋ kimendә beren yuğaltmağan ğailәgә oçraw mөmkin bulmauwı da şuşı façiğәne yaxşı surәtli. bu xәtle keşe nigә qorban buldı? Moŋa çawap birerlek keşe yuq.
İkençe dөnya suğışı orında Tatar-Başqortlarnıñ xäle şundıy ide, alarnıñ zur ber өleşe xәrbi әsirlekkä tөşte.
