Accessibility links

Кайнар хәбәр

Tatar-Başqortlar Suğış Qırlarında: Prof. Dr. Nadir Däwlät ( VI. öleş )


Tatar-Başqortlarnıñ baytağı meŋ yıldan artıq tarix däwamında suğış qırlarında qorban buldı. 16-nçı ğasırnıñ ikençe yartısınnan soŋ ber niçә iskәrmәdәn tış bigrәk tә Rus mәnfәğәtlәre өçen xezmәt itergә mәcbur buldı alar. Berençe dөnya suğışında Gosmanlı dәwlәte safında kөrәşkәn Tatar-Başqort Aziә Batalionı yaki ikençe dөnya suğışı waqtında Germanlar safında kөrәşkәn İdel-Ural Legionı şuşı iskәrmәlәrgә ürnәk bula ala.

Almannar 1941-nçe yılda başlağan hөcümnәre nәticәsendә SSSR-nıŋ Ukrain, Belarus respublikaların, 1942’nçe yıl urtalarında isә Don belәn Kuban yar buyların, Tөnyaq Kafkaznıŋ zur ber өleşen hәm Qırım yarımutrauwın üz xakimiәtlәre astına alalar. Şuşı basıp alınğan territoriәlerdä german xәrbi idarәse urnaştırıla. Xәrbi idarәneŋ cirle xalıqqa mөğәmәlәse yaxşı bulmasa da,barça xalıqqa dini ireklek birelә. Alman xәrbi citäkçelege qısqa ber mөddәt eçendә şundıy zur territoriә bilәp alacağın uylamağanlıqtan, German armiәsendә soldatlarğa qıtlıq başlana. Nәticәdә cirle xalıqtan ixtiyari kөçlәr ciyu hәm bolarnı sovet kөçlәrenә qarşı qullanu formulası tabıla.

Şuşı berleklәrne, yәğni germannar safında köräşkän cirle xalıqtan cıyılğan xәrbi kөçlәrne ike törkemgä bülergä kiräk. Berençe törkemne Almannar basıp alğan territoriәlәrdә cirle xalıqtan oyıştırlgan xәrbi büleklәr tәşkil itsә, ikençesen - Germaniәneŋ üzendә çit il xalıqlarınnan oyıştırılğan xәrbi büleklәr tәşkil ite. İnde şuşı ikençe törkemdägelär Almannarğa xәrbi әsirlekkә tөşkännärdän oyıştırla. Germnannar bolarğa "Yardәm itәrgә telәwçelәr" digen urtaq ber isәm birälär. Üz tuğan illәrendә xezmәt itkәnnәrne "Cirle Saqlıq Berleklere", yäki Tertip saqlau berleklere tөrkemnәrenә bülälär. Mondıy küŋelle xәrbi berleklәr ğomumәn alğanda Ukraina belәn Belorusyada bula.

Bolar Alman armiyeseneŋ uniformalarında yөri, xezmät xaqı ala, german soldatına birelgәn ber ük azıq-tөlek alarğa da taratıla, wafat bulsalar yaki ğariplәnsәler, ğailәlәrenä kompensatsiә tülәnә torğan bula. Şuşı yardәmçe kөçlәrgә qatnaşqannarnıŋ sanı iŋ kimendә 600 meŋ, iŋ kübende isә 1.400 dip isәplenә. Qırımda isә Qırım Tatarlarınıŋ ğәskәr yәşendәgelәr hämmäse sovet armiәsendә qoral astına alınğan bulğanlıqtan, ber biş meŋ xәtle Qırım Tatarı germannar safında şundıy yardәmçe kөçlәrne tәşkil itkәnnәr ide. Suğıştan soŋ da Stalin, Qırım Tatarlarınıŋ küpçelege yә partizannar yә isә sovet armiәse saflarında germannarğa qarşı kөrәşkәn buluwına qaramastan, şuşı 5 meŋ keşene sıltauw itep, barlıq Qırım Tatarların 1944-nçe yılnıŋ 18-nçe mayında sörgengä cibärä. Ukrainnar belәn Beloruslar arasında da Germannar safında kөrәşkәnnәr bulsa da alarğa şuluq çaza birelmiy.

2-nçe dөnya suğışınıŋ berençe yıllarında Alman armiәlereneŋ sovet armiәleren tar mar itülәre nәticәsendә yөzlägän meñ, xәtta millionlağan sovet soldatı xәrbi әsirlekke tөşә. Germannar üzlere dä şundıy küp sanda әsir alacaqların kөtmәgәnlektәn, şuşı әsirlәrne saqlaw da çitdi ber problemaga әwrelә.

Misal өçen 1941-nçe yılda germannarğa әsirlekke tөşkәn 100 meŋ Urta Aziәleneŋ 6 meŋe gene isәn qala. Polşada Çestovoko lagerında totılğan 30 meŋ Tөrkistanlı soldatnıŋ 2 meŋe gene isәn qala. Bigrәktә sovet armiәse saflarında germannarga әsirlekkә tөşkәn tөrki soldatlarnıŋ açı yazmışı turında xәbәrlәr alına başlağaç, Tөrkiәneŋ Germaniәdәge ilçese Hüsrev Gerede belәn general Hüseyin Erkilet kebek aldıŋğı Tөrek vәkillәre Almanya rәsmi dairәlәrenә mөrәcәğәt itә başlıy. Neticede Hitlerneŋ dә Tөreklәrgä qarata qaraşı üzgәrә tөşä hәm әsirlektәge xalıqlardan ixtiyarıy xәrbi kөçlәr tөzelä başlıy.

1942-nçe yılnıŋ ğınvarında bigrәk tә Polşadağı xәrbi lagerlardan tөzelәçәk milli xәrbi bülekler өçen rekrutlar ezlenә başlıy. Mөrәcәğәt itkәnnәrneŋ 70 protsent tirәseneŋ sәlәmәtlege bu eşkә yaraqlı dip qabul itelә. Neticәdә Tөrkistan, Azerbaycan, İdel-Ural, Tөnyaq Kafkaz, Gөrci, Ärmän Milli Legionnarı, general Vlasov citәkçelegendә Rus Azatlıq Armiәse, h.b. tөzele. Milli xәrbi kөçlәrneŋ sanı 1943-nçe yılnıŋ azagında 100 meŋne aşqan bula.

Regular Alman armiәse citäkçelegendäge şuşı milli legionnardan tış, Nazı partiәseneñ Qorallı SS oyışması da 1944-nçe yılda şundıy ixtiyariy milli kөçlär tөzi başlıy. Şulardağı tөrkilәrneŋ tulayım sanı 30 meŋ tirәsende bulıp, 10 meŋen Azärilär, un meŋen Tatar-Başqortlar, un-unike meŋen tөrle Tөrkistan xalıqları tәşkil itkәn bula.

Sugış yıllarında Germaniәde doktorantura studentı bulğan Prof.Dr. Әxmәt Timer “60 yıl Almanya” digen xәtirәlәrendә Kөncığış Ministerlığında tөzelgen İdel-Ural xәrbi әsirlәren tikşerü bülegendә eşlәwe turında yaza. Ul şuşı bülektә eşlәgәn çağında tөzelgәn ber komissiәgä qatnaşıp, tөrle xәrbi әsir lagerlarında buluwı hәm İdel-Urallı soldatlarnı terkәwe turında әytә.

Berençe mәrtәbә ul 1941nçe yılda, 27-28 Augustta Hannover tirәsendәge ike lagerda İdel-Uraldan 270 әsir tabuwı, şularnıŋ 195neŋ Tatar, 9-nıŋ Başqort, 59-nıŋ isә Çuvaş buluwı turında yaza. İkençe mәrtәbә isә ul 6 belәn 25 Sintaber tarixlarında Kөnçığış Prusyada 7 lagerda bula, anda 2455 Tatar, Başqort, Çuvaş hәm Fin xalıqlarınnan xәrbi әsirlәr taba. Şularnıŋ 2 meŋen Tatar-Başqortlar tәşkil itә. Annan soŋ Polşa belәn Ukrainada 6 lagerda da meŋ tirәsendä İdel-Ural buylarınnan soldat taba. Alarnıŋ da 800-en Tatar-Başqortlar tәşkil itә.

Qısqası şuşı mәğlümәt kenә dә ni qadär Tatar-Başqortnıŋ xәrbi әsirlekkә tөşkәn buluwın kürsәtә. Germaniә suğışnı yuğaltu sәbәple isә milli legionnarğa kergәn ğәskәrlәrneŋ yazmışları da bik ayanıç bula. Qısqası Tatar-Başqortlarnıŋ 2-nçe dөnya suğışındağı tәçribәlereneŋ ber qıyssası şulay tәmamlana.

Kilәçәk programabızda 1-nce dөnya suğışı çorında Ğosmanlı dәwlәte safında kөrәşkәn Tatar-Başqort Batalionı Aziә Batalionınıŋ yazmışı turında tәfsille mәğlümәt birergә tırışacaqbız.
XS
SM
MD
LG