84 yäşen tutıruçı mişär folklorın cıyıp saqlauçı Abdulla Krotov-tatar xalqına optimizm ürnäge

Xalıq icatın öyränü bik möhim eş. Bu icatnıñ ber öleşe – muzıkal' fol'klor – taqmaqlar, bäyetlär, lirik häm tarixi cırlar. Ägär fol'klorçılar Qazan tatarlarınıñ muzıykal' fol'klorın revolyutsiägä qadär uq öyränä başlasalar, mişärlärneñ muzıykal' fol'klorı 50nçe yıllarnıñ ikençe yartısında ğına öyränelä başlandı. Ul waqıtlarda mişärlärneñ xalıq cırların yazıp aluda iñ küp öleş kertkän keşe, älbättä, fol'klorçı, filologiä fännäre doktorı, Xämit Yärmi ide. İkençe isem itep Qazan universitetı dotsentı Yaqub Ağişewnı atarğa bula. Ğalimnär mondıy cırlarnıñ tekstların häm muzıkaların mişär cırların saqlawçı häm başqaruçı keşelärdän yazıp alğannar. Mişär fol'klorınıñ bik küp öleşen alar ike keşedän yazğannar. Berençese Xafiz İşmametov, ikençese Abdulla Krotov. Xafiz İşmametov 1892 yılda xäzerge Mordowiänıñ Qowılkin rayonına kergän İskil awılında tua häm 1961 yılda Mäskäwdä ülä. İskil awılınıñ urısça iseme Staroe Allağulowo. Bu awılda tatar yazuçısı Abdraxman Absalyamov häm Sovetlar Berlege Qaxarmanı Alimqay Abderşin tuğannar. Ä menä ikençe cırlar saqlawçı häm başqaruçı – tumıştan suqır Abdulla Krotov – xäzer dä saw-taza häm üzeneñ tuğan İsa awılında yäşi. İsa awılı urısça Bol'şaya Polyana dip atala häm xäzerge Mordowiänıñ Qadoşkin rayonına kerä. Ölkän yäştäge keşelär xäterli torğandır, 1963 yılda Eduard Qasimownıñ “Qoyaş kön dä çığa” digän kitabı çıqqan ide. Tatar mäktäpläreneñ kitapxanälärendä bu kitap äle dä saqlana torğandır. Bu kitap buyınça Ğaliäsqar Kamal teatrı ber radiospektakl' da çığarğan ide. Kitapnıñ töp geroe – İşkäy awılında yäşäwçe suqır cırçı häm muzıkant Abdulla İrtuganov. Bu awılğa fol'klorçı Yaqup Säyfi kilä häm Abdulladan küp cırlar yazıp kitä. Annan soñ Abdullanı Qazanğa çaqırtalar häm añardan 50gä yaqın cır yazıp alalar. Tıñlawçılarıbız añlağandır inde: şul “Qoyaş kön dä çığa” digän kitapnıñ geroe Abdulla İrtuganov näq menä bezneñ Abdulla Krotovtan yazıp alınğan. Kitaptağı fol'klorçı Yaqup Säyfi – ul çınbarlıqta Xämit Yärmi, ä İşkäy awılı häm İşkäy yılğası – ul İsa awılı häm İsa yılğası. Kitaptağı Abdulla İrtuganovnıñ häm çınbarlıqtağı Abdulla Krotovnıñ yazmışları ber-bersenä bik yaqın. Kitapta İsa awılı söylämenä xas bulğan qayber süzlär häm üzençäleklär dä saqlanğan. Uquçılar xäterli torğandır: kitap bäxetle final belän betä – suqır cırçı Abdulla İrtuganovqa Qazanda küzlärenä operatsiä eşlilär, ul böten närsäne yaxşı kürä başlıy häm anıñ öçen yaña tormış başlana. Çınbarlıqta isä Abdulla Krotovqa da 1960 yılda operatsiä yasıylar, ämma ul keşelärneñ häm predmetlarnıñ şäwlälären genä kürä başlıy. Niçek kenä bulmasın, Abdulla abıy Krotov, aña tizdän 84 yäş tuluına karamastan, xäzer dä saw-salämät, här irtä, cäy bulsınmı, qış bulsınmı, uramğa çığıp çat salqın su belän qoyına. Qış waqıtında ul östäwenä 5 minut qarda yalanayak yöri. Abdulla abıynıñ ber genä qayğısı – soñğı yıllarda qolaqları naçarraq işetä başlağan. – Abdulla abıy, sezneñ turında 39 yıl elek yazılğan “Qoyaş kön dä çığa” digän kitapnı üz waqıtında bik küp tatarlar uqıdı. Älbättä, alar sezne yazuçı uylap çığarğan kitap geroe dip kenä beldelär. 1970-79 yıllarda sezdän häm Xafiz İşmametovtan yazılğan cırlarnı ayırım kitap itep bastırğan idelär. Şulay uq sezdän yazılğan cırlar berniçä tatar fol'klorı cıyıntıqlarına da kerde. 1979 yılda Mäskäwdä basılğan “Tatarsko-mişarskiyı pesni” kitabına quşımta itep sezneñ başqaruda cırlar plastinka itep tä çıqtı. Bu kitapnı Xämit Yärmi häm Zemfira Saydaşewa yazğannar. Sez Xämit Yärmi belän niçek tanıştığız? – Xamit abzi beznen awılğa kilgän ide pravlenieğa. Min, at'qan, şundıy eşmän – yukmı awılığızda, borınğı tatar xalıq cırların belgeç keşegez barmı? Xayrov Äxmät abzi ide partorg. At'qan, bez, at'qan ber bar, at'qan, ber soqır, at'qan, wıt, ällä nilär üzeñä yırlar. Soñğa mine çaqırttılar inde pravlenieğa. Baram, anda Xayrov, Moxay abzi wata, Kapkaev, predkolxoz. Soñ ätä, şol yırçıbız bezneke. Nu, şonda bez Xamit abıy belän tanıştıq. Nu, ätä, berne yırlap kürsät inde miña. Ä nindine yırlıyım? Nindine beläsen. Üzenä yırladım “Täräzäñ töbendä muyıllar”. Atya, min bu yırnı, atya, qaya da, atya, işkänem yuk. Atyam, bezdä genä, navernı. Yırlıym, bu yırlar yañı, bez monı, atya, işkänebez yuktır. Köpme üzenä yırlar yırladım, wıt bu yırlarnı, bu atya, novinqa, bu yırlarnı, atya, işkänebez yuktır. Wıt şunardan şul yırlarnı wes yazdılar da. – Abdulla abıy, Qazanda sezdän magnitofonğa yazıp alınğan cırlar xäzer dä Tel häm ädäbiät institutı arxivlarında saqlana. Sez Qazanğa cırlar yazdırırğa öç märtäbä bardığız. Cırlarnı niçek yazdıra idegez? Qayda yäşädegez? Aşaw-eçü problemaları niçek xäl itelä ide? – Başlıybız nidän. Küpme yazabız? Biş yır, artıq yazdırmıybız. Biş yır yazabız da, mine yaxşı aşatalar, itälär nigä, restoranğa. Qabam da yaxşı ğına... Toram gostinitsa “Tatarstan”. Nomer yaxşı, yañğızıma ğına nomer. Räxätländem dä inde şonda... --Abdulla abıy, sez şundıy küp borınğı cırlar beläsez. Qayan öyrändegez? --Awıldan. --Kemnärdän? –Alar inde xazer yoqtır. Ul, bar ide, “Atay” dip yörtälär ide, Kil'deev İsmail, “Atay”. Annan wata, Utorov Abdraxman, Näzuq babay Kil'deev. Abuzyar babay, ul ayaksız ide. Ul bäk yırğa osta ide. Da, min biş yäşemdä tuylarğa yöri idem. Qartlar yırlıy ide. Yırlağanda min xayran qala idem. Biş yäşemdä cır tıñlap tuylarğa bara idem, aqsaqallar yırlağanda xayranğa qala idem. Wıt alardan küp erändem. – Abdulla abıy, sezgä 4nçe aprel'dä siksän dürt yäş tula. Üzegez balaçağığız turında berniçä süz äytsä idegez. – Untuğızınçı yılnın dürtençe aprelendä min tudım. Atay tiftan ülgän, min ataydan qalğanmın ike atnalıq yäş olan. Anay da tifta, ber körşe Qadiça digän äbi mine imezgän. Yä Rabbi, urınısı cännättä bulsın. – Abdulla abıy, sez tumıştan suqır. Ämma suqırlar mäktäbenä kitär aldınnan sez İsa awılı mäktäbendä berniçä yıl uqığansız. Niçek bolay buldı? – Mäktep wıta şonda ide. Bäk bezdä gramotnıyy uçitellär bar ide. Yemagulov Abdulla abzi bar ide. Ul beznen awılnıqı tegel. Qayandır ul üze Mordowiädän, no beznen awılnıqı tegel. Min qarşıda yırlıym, miña kilde: Abdulla äle äydä üzeñne mäktepkä itiyım. Mäkteptä, anda utırısın, tıñnarsın, belemgä eränersen, yırlarğa eränersen. Min ikençe kenne ük kittem mäktepkä. Kinder ıştan, kinder külmäk. Wes keşe şolay ide ul zaman. Zaman şondıy ide. Kildem, berençedä uqıdım, ikençedä uqıdım. Tarixtan sülilär, ikençe ken sülim wes atliçnı üzlärenä, geografiädan atliçnı sülim, botaniqadan atliçnı sülim, min beläm, qulım kütäräm dä wes sülim. Töptän min buldım iñ perwıy uquçı. Mineke wes, uylamıy da, atliçnı. Wes atliçnı. Üzem yazmıym, uqımıym. Wıt wes pamyät'man. Monnan inde bişençene, altınçığa küçkäç kittem nigä, şol Çirmişkä, uqırğa. Otız cidençe yılnı Mordowiäda orğanizowalsya respublikanskiy şkol slepıyx. Çirmiş awılında, anda bar ber mäçet, ber yataşlı, ağaç mäçete. Bez şol yer obşçejitiäbıyz. Anda ide, ber bay bulğan, zor domnar ide. Şol domda inde beznen inde stolovıyebıyz da ide, i şkolıybıyz da ide. Annan bezne otız toğızınçı yılnı küçerdelär İnsarğa, İnsarda uqıdım, wıta, monda, qalada. Annan inde qırğınçı yılnı Ardatovqa, anda uqıdıq, Ardatovta. – Abdulla abıy, sezne bu mäktäplärdä Brayl' älifbası belän, barmaq oçları belän qapşap kitaplar, jurnallar uqırğa öyrätkännär, ulsın beläm, çönki sez xäzer dä suqırlar jurnalın uqıysız, “Nowaya jizn'” jurnalın. Sezne anda tağı närsägä öyrättelär? – Minem qay töşem dä awırtmıy - yeğılam, suğılmıym. Bezne yeğılırğa mäkteptä erättelär. Bik direktorıybıyz yaxşı ide, Yurkin Stepan İvanoviç, Çirmiştä. Atya ide şolay: “Sez yañğızğa qalırsız, sezne kem dä bağuçı da bulmas. Eränegez”. Kerlär yıwarğa erättelär, aş peşerergä erättelär, utın yarırğa, utın kisärgä erättelär. – Abdulla abıy, mäktäpne betergäç sez öygä qaytqansız. Suğış yılları bula, awılda açlıq, şunnan sez un yıldan artıq poyızdlarda, paroxodlarda yörep, cırlar cırlap xäyer cıyğansız. Şulay itep ğailägezne açlıqtan qotqarğansız. Sezneñ bu macaralarığız turında zur ber interv'yuıygıyz “Tatar gazetası”nda basılğan ide. Annan soñ sez awılığızğa qaytıp 54 nçe yılda kolxozğa eşkä kergänsez. --Min kolxozda bäk köp eşlädem. Stajım, şöker, bar, qırk yıl stajım. -- Ä sez suqır bulıp kolxozda nindi eştä eşlädegez? – Nişlädem. Storoj-kur'yer idem. Tenne anda quna idem, kendez inde qaq inde kur'yer yeri idem. Birä ide poltora stavqa wıta, altmış manit: qırk manit qaq storoj, yegerme som birälär ide qaq kur'yer. --Ä xäzer xälläregez niçek? Sawlıq barmı üzegezdä? --Xazerge tormışımman min bäk inde riza. Xazerge säğättä saw-salämät, şöker. Izbam üzemneke, yortım aru, wes çista-paryadıq. Aşnı aşıym, aşnı beşeräm, keremne dä yıwam. Min poqa nikem nezawisimıy. Ber irekle keşe min. Ul minem ğorurlığım, şto min üzemne üzem bağalam, ni kirägemne peşeräm, aşımnı wes üzem eşlim. Şöker, pensiäm miña yetä aşarğa. Miña artıq ni kiräk? Östem-başım mineke böten, kiyımnärem bar, ğazım yana, suım qarşımda. Allam bergänenä riza. – Abdulla abıy, sezne Mordowiänıñ suqırlar cämğıäte onıtmıy, gel audiokassetalarğa yazdırılğan kitaplar cibärep toralar, sez alarnı magnitofonda tıñlıysız. Şulay uq “Naşa jizn'” jurnalınıñ kassetağa yazılğan versiäsın da cibärep toralar. Monnan başqa sezneñ öydä ike radioalgıyç ta bar. Sez nindi radiostansiälarnı tıñlıysız? – Min här ken radio tıñnıym, Azatlıq radiosın min bäk yaratam. Çönki anda tatarça sülilär. Bäk inde añlaşıla alarnın süzläre. Min alarnı bäk yaxşı iştäm. Minem bäk radioım eşli atliçnı. Radioıma inde bardır qırıq yıl. – Nindi radio? – “Okean”, radiopriemnik. – Ä Azatlıq radiosın küptänme tıñlıysız? – Azatlıq radiosın tıñnıym bäk köptän. Elke min anı belmi idem. Bağam, ber walna eläkte, tatarça sülilär. İ wıt şonnan, i kittem tıñnarğa. – Tağı nindi radiolarnı tıñlıysız? --Min tıñnıym wıt Saranskilarnı, Mäskäwne min tıñnıym. -- Ä Mordowiä radiosınıñ här düşämbe kön tatar telendä çığa torğan “Tuğan tel” tapşıruın tıñlıysızmı? – Ä, “Tuğan tel” tapşıruın inde min anı, may yañğırı kebek kötäm. Üzebezneñ awıldaşıbız Mangutov Şämil i xörmätle, bik yaratqan Räşidäbez. Bäk inde Räşidä bäk şäp süli. Bar keşelär daje yılıylar da. – Abdulla abıy, Qazan radiosın tıñlıysızmı? – Qazannıqın min, ul bezdä çewo-tı bäk nitä, pamexa bar, ıjıldıy. Min Qazannı bäk tıñnar idem. Ber dürt yıl tamu nazad bäk yaxşı iştelä ide. Äle wıt yuk, äle pamexa, şıtırdıy, ıjıldıy. Mordowiänıñ İsa awılında menä şundıy ğacäyep ber keşe yäşi – tatar fol'klorınıñ tere legendası Abdulla Krotov. Anıñ iskitärlek xätere distälärçä borınğı tatar-mişär cırların kiläçäk buınnar öçen saqlap qalırğa mömkinlek birde. Abdulla abıy, üzeneñ siksän dürt yäşenä qaramastan, ğomerendä nindi genä awırlıqlar kürüenä qaramastan, xäzer dä tatar xalqına optimizm ürnäge bulıp qala.

İrek Bikkinin, Mordoviä