“Literaturnaya gazeta” 70-80-yıllarda “Ägär min direktor bulsam” digän rubrika astında yaxşı ğına fikerlärgä urın birä ide. Ul waqıtta, totalitar rejim xökem sörgän şartlarda, bu bik qıyu ğämäl ide. Döres, “LG” bügen andıy rol' uynamıy inde. Zamanalar üzgärde. Şulay da anıñ “Ägär min prezident bulsam” digän yaña rubrika açuı saylaw aldı kampaniäse şawqımı ğına bulsa da, iğtibarğa layıq. Ul'yan ölkäseneñ “Tuğan tel” xäräkäte idäräse üzeneñ soñğı utırışında “LG”ğa şundıy yazma cibärergä qarar qıldı. Menä anıñ töp teläk-täqdimnäre.
1. Xalıqara oyışmalar äğzası bularaq, şul oyışmalarnıñ ustav-nizamnamälären ütäw çaraları kürer idem. Äytik, BMO ustavında metrpoliälär däwlätçelege bulmağan xalıqlarğa üz däwlätçelegen buldıru yäki torğızuda yärdäm itärgä tieş dielgän. Dimäk, rusiä koloniälärenä üz däwlätçeleklären torğızırğa yärdäm itär idem. Bäyän itelgän “Qanun diktaturasın” ğämälgä aşırır idem. Monıñ öçen qanunnar sanın berniçä märtäbä kimeter idem häm barnärsäne dä yuğarıdan köyläw omtılışınnan baş tartır idem. Şunıñ belän fransuz säyäxätçeseneñ 1838-yılda yazılğan kitabındağı “Rusiädä zakonnarnıñ küplege häm qatılığı alarnıñ ütälmäwe belän qaplana” digän ğibäräsen yuqqa çığarır idem. Şulay uq “Qanun – tärtä genä ul, anı qaya borsañ – arba şunda bara” digän ”xalıq aqılı” – mäqälneñ döres tügellegen isbat itär idem.
2. Konstitutsiäneñ garantı bularaq, anıñ ütäleşen tä'min itär idem. “Rusiäneñ tarqaluı” qaraçqısına nigezlänep, bar qanunnarnı da “vertikal'läşterü” şawqımınnan baş tartır idem. AQŞta, mäsälän, ayırım ştatlarnıñ xätta Cinayät mäcmuğaları da törleçä. Häm berkem dä şunıñ arqasında AQŞnıñ tarqaluı turında awız da açmıy. Häm näq här ştatqa üzläreneñ eçke mäs’älälären üzlärençä xäl itü xoquqı birelgänlege AQŞnıñ nıqlığı çarası bulıp tora da. Ägär dä vertikal'sez berniçek tä bulmıy ikän, Federal' qanunnarnı da vertikal'lek qırına kertep, Konstitutsiä belän täñgälläşterer idem. Mäsälän, Konstitutsiä ana telendä belem alırğa xoquq birä, ä Mäğärif turındağı federal' qanun, “Mäğärif orğannarı birgän qısalarda” digän täğbir östäp, şul xoquqnı tartıp ala.
3. Barlıq aqçanı Mäskäwdä tuplap, ana bülgäläp utıru praktikasına çik quyar idem. Çönki mondıy ğämäl yalqaw imüçe töbäklärne azdırıp, tırış imezüçelärne eştän bizderügä genä xezmät itä. Rusiäneñ kiläçäge öçen iñ zur qurqınıç näq şunda inde.
4. Barlıq munitsipal' berämleklärgä, alarnıñ zurlığı-keçelegenä qaramastan, tigez xoquq birer idem. Barısınnan da däwlät ixtıyacların qänäğätländerü öçen, ber genä tör ğomum tigez salım cıyıp, qalğan eşlärenä tıqşınmıyça, alarnı üztä'minat şartlarına quyar idem. “Qazılma baylıqlar yuq” digän sıltawnı yuqqa çığaru öçen, misal itep, marganes rudasınnan başqa bernindi tabiği baylığı bulmağan Yaponiäneñ yäşäyeşen kürsäter idem.
5. Küpdinle ildä, üzemneñ nindi din keşese ikänemne assızıqlap, çirkäwlärdän televizor aşa kürenmäskä tırışır idem, çönki İlbaşı barlıq xalıqlarnıñ da, barlıq dinnär totuçılarnıñ da citäkçese, häm ul barısına qarata da ber ük mönäsäbättä bulırğa tieş.
6. Xalıqlarğa üz telendä belem alu xoquqın qaytarıp birer idem. Mäğärif ministrına mäktäplär uquçıların milläte buyınça tuplarğa quşar idem. Häm anı kemne, niçek häm närsägä öyrätüne qanunlaştıru xoquqınnan mäxrüm itär idem. Xalıqlar küp ğasırlar däwamında, üzäkläşterelgän uqu programmalı buyınça tügel, tabiğät-anabız quşqança, yäşägännär, uqığannar, tärbiä häm üseş alğannar. Ä Rusiä Mäğärif ministrlığınıñ bötenesen dä bertörle qurğaş soldatlar yasaw buyınça köçänüläre moña qädär bernindi yaxşılıq birmäde häm kiläçäktä dä birmäyäçäk. Älegä mondıy diktatnıñ berdän-ber näticäse – eştän bizgän alkaşlar häm narkomannar armiäse genä. Häm banditlıqnıñ çäçäk atuına da mäktäp sisteması üzeneñ layıqlı öleşen kertte.
7. Azraq söylär idem, çönki şundıy zur däräcäle İlbaşı awızınnan çıqqan här süzneñ teläsä nindi yalğan çatqısı küzgä bärelep tora häm başqalar öçen ürnäk bulıp çığa. Televidenie xezmäte belän dä azraq faydalanır idem, çönki törle ministrlar belän bulaçaq äñgämälärneñ bernindi mäğlümat birmäwçe kereş süzläre İlbaşınıñ EŞ belän şöğıllänüen tügel, ä EŞLÄGÄN SIMAN QILANUIN ğına kürsätä. (İmitatsiä).
8. Här süzemne tormışqa aşıru yağın qarar idem. Äytik, Putin äfände Qazanda ana telendä uquğa qarşılıqlar tudırunı “dur'” dip atadı. Häm monnan bernindi yaxşı yakqa üzgäreşlär küzgä çalınmadı. Dimäk, şul uq “dur'” şul uq Prezident citäklägän ildä üzeneñ tantanalı MARŞın däwam itä. Mondıy DUR'ğa İLBAŞI niçek tüzä ikän soñ?
9. Törle cinayätlärgä qarata tikşerü tämämlanğançı, PREZİDENT FİKEREN xalıqqa citkerüdä sağraq qılanır idem. Moña qädär berkem dä metrodağı soñğı faciğäneñ Masxadov belän bäyle ikänen isbat itü genä tügel, bernindi cep tä taba almadı. Şuña da qaramastan, Äzerbäycan prezidentı İlham Aliev belän oçraşudan soñ, Prezident Putin Masxadov belän söyläşergä telämäwen näq şul faciğä belän bäyläde.
10. İl uñışlarına fayda kiterü genä tügel, ä anıñ üseşen totqarlawğa ğına xezmät itüçe mikroblarday ürçegän türälär sanın distälärçä märtäbä kimeter idem. Äytik, Sember gubernasında patşa zamanında Xalıq uçilişçeları buyınça berdän-ber inspektor İ.N. Ul'yanov bulğan. Ä xäzer rayonnarda ğına alar sanı berniçä distä sanala. Ä ölkä buyınça barlığı 1000närdän dä artıp kitäder. Barısı da tikşerä, ä uqıtu-tärbiä näticäse – kire yulda.
12. Altın-aqça mayasınıñ (rezerv) moña qädär bulmağan däräcädä tuplanuı belän maqtanğançı, Sberbanknıñ talanğan vkladçıları belän xisaplaşır idem. 1000 sumlıq sadaqalar qaytaru – elekke çın aqça xucasınıñ bitenä tökerü genä iç. Ul waqıttağı 1000 sum urınına, tawar bäyälärenä qarasañ, xäzer 30000 birergä kiräk.
13. Däwläti radio häm televideniedä tapşırular waqıtın xalıqlar sanına qarap proporsional' räweştä, här xalıq telendä oyıştırır idem. Çönki ğomum byudjet xisabına urıs telendä genä tügel tapşırularnı ğädelsezlek, xätta talaw dip bäyälär idem.
14. Rusiäneñ doşmannarın çittä ezlämäs idem. Doşman eçtä –üzebezdä: yalqawlıq, araqı yaratu häm qaraqlıq.
15. Yaponiä belän solıx tözer idem. Rusiä qırlarınıñ öçtän bere alabuta patşalığına äylängän şartlarda, Urup, İturup, Şiqotan, Qunaşir kebek ber çemetem utrawlardan başqa da yäşi alır idek.
16. Rusiäneñ berböten bülenmäslegen izgeläştergän waqıtta Äzerbaycan, Görcestan, Uqraina, Tacikstan kebek illärneñ dä bötenlegen ixtiram itär idem.
17. Çeçenstanda xoquqi çın referendum uzdırıp, anıñ belän xalıqara oyışmalar qatnaşlığında solıx tözer idem. Çeçenstan ayırım yäşäsä, Rusiä berni dä yuğaltmas ide, çönki Bel'giä, Gollandiä, Şvetsiälär kebek illär genä tügel, Monako, Andorra Triest kebek mini däwlätlär dä çäçäk atıp yäşi ala.
18. Häm soñğısı. Ägär min Prezident bulsam, awıl xalqınıñ xezmätenä tieşle bäyä birep, anı talawğa çik quyar idem. Monıñ öçen citeşterüçe belän eşkärtüçe xezmäten bäyäläwdä ildä urnaştırılğan kisken ayırmanı kimetü çaraların kürer idem. İlebezneñ NEP çorı azağında Krjijanovskiy tapqan ısul häm anıñ tormışqa aşuı täcribäsen dä iskä töşerer idem.
“Tuğan tel” oyışmasınıñ “Literaturnaya gäzitenä” yullağan täqdimnären “Azatlıq” radiosı tıñlawçıları öçen Ayrat İbrahim tärcemä itte.
