Sverdlov ölkäseneñ Krasnoufim yağında Bäyäk Tüz digän bik matur ber tatar awılı bar. Ufa yılğası yarında quyı urmannarğa kümelep utırğan bu awıl matur tabiğäte belän genä tügel, ğäcäyep keşeläre belän dä ayırılıp tora. Şundıy keşelärneñ berse – Räfil äfände Zıyätdinov belän tanıştırıp ütäse kilä sezne.
Räfil Zıyätdinov – ğadi mäktäp uqıtuçısı. Fizkul'tura däreslären alıp baruçı bularaq, anıñ yäş buınnı taza, sälämät itep tärbiälärgä omtıluı tabiği. Siräk oçrıy torğan tärbiäçe säläte barmı, awıl yäşläre mäktäpne betergäç tä Räfil' abıylarına tartılalar, xärbi xezmät beterep tuğan yaqlarına qaytuçılar da anıñ yanında tuplanalar.
Awılnıñ iñ yäş, köçle keşelären bergä tuplıy alu säläten bik izge eşlärgä qullanırğa künekkän Räfil' äfände. Buş waqıtlarda, yal könnärendä awıl külämendä uzdırıla torğan sport uyınnarın, künegülärne, törle yarışlarnı äytkän dä yuq inde. Sälämät tändä sälämät rux ta bulırğa tieş. Yäşlärne bozıqlıqtan saqlap qalu, äxlaqi ruxta tärbiäläwneñ iñ döres yulı – din-islam digän fikergä kilä Räfil' äfände. Bäyäk Tüzdä mäçet salu niäte şunnan barlıqqa kilä.
Tuqsanınçı yıllar urtası, iqtisadi yaqtan bik awır yıllar. Şul çorda Räfil' Zıyätdinov citäkçelegendä awıl yäşläre ber bulıp, üz köçläre belän Bäyäk Tüz urtasında menä digän ör-yaña zur mäçet torğızalar. Urmannı üzläre kisälär, burıylar, taqta yaralar, awıl keşeläre börtekläp cıyğan aqçağa kirpeçen, tübä qalayın qaytartalar. Cäy başında tözelä başlağan mäçetkä inde cäy axırında uq kömeş aylı manara quyıla.
Berdämlektä köç digän xaqiqätne berniçä yıldan soñ tağın ber tapqır isbatlıy Räfil äfände.
Monnan ber yıl çaması elek Krasnoufim rayonı xalqı arasında tiktormas Räfil' tağın üz köçe belän Ufa yılğası arqılı küper sala başlağan digän xäbär tarala. Eş şunda, Bäyäk Tüz awılına terälep ük aqqan Ufa yılğasınıñ tege yağındağı elekkege sovxoz cirlärendä awıl xalqınıñ peçän, utın äzerli torğan delyankaları urnaşqan. Kürşe awıllarğa yaqın yul da şunnan ütä. Bu urında küper kiräklege bäxässez. Küperneñ dä nindie genä äle, 60 metr ozınlıqta, kiñlege dä biş metrdan kim bulmasqa tieş. Bu zur eşkä küp yıllardan birle awıl häm rayon xakimiäte aqça yunätä almadı. Bez eşlämäsäk, kem eşlär digän fiker belän, tınğısız yöräkle Bäyäk Tüz yegete tağın ciñ sızğanıp eşkä totına.
Küper xätle küper salu ciñel eş tügel. Bigräk tä älege küper kebek ozınlığı 60 metr, kiñlege 5 metr zurlıqta bulsa. Töpläp uylap, belgeçlär eşlämäsä, törle bälä-qaza kilep çığuı bar. Şunı istä totıp, Räfil äfände kiñäş belän yaqındağı xärbi çast'qa möräcäğät itä. Xärbi belgeçlär belän kileşü tözelä, alarğa eşläre öçen azıq-tölek belän tülärgä dip kileşälär. Awıl xalqı xärbilärgä dip it, bäräñge, yäşelçä, söt cıya. Awıl yäşlärenä dä eş citärlek bula. Tözeleş materialların yünätü, timer konstruksiä öçen material tabu, tüşäw öçen ağaç äzerläw – barısı da Räfil Zıyätdinov citäkçelegendäge yäşlär östendä bula.
Nihayät, eşneñ näticäse küzgä kürenä – ber cäy eçendä zur, mähabät, tözek küper safqa basa. Rayonnan kilgän maxsus komissiä küperne yaraqlı dip taba. Belgeçlär küperneñ bäyäsen iñ kimendä 700 meñ sum dip bäyälilär.
Tırışqan tabar, taşqa qadaq qağar di. Räfil Zıyätdinovnıñ awıl xalqın tuplıy, oyıştıra belü säläte awılnıñ änä şundıy zur problemaların çişärgä yärdäm itä.
Alma peş, awızğa töş dip, kemnärneñder kilep eşläwen kötep yatmıyça, üz tırışlığın eşkä cigüçelär bulğanda, çişelmäs kebek problemalar da tiz çişelä ikän. Räfil Zıyätdinov kebek yegetlärebez kübräk bulsa ide.
Fäwiä Safiullina.
Yekaterinburg.
