İñ soñğı xäbärlärdän başlıyq. Amerika Quşma Ştatlarnıñ Eçke İminlek Departamentı – Xalıqara İmmigratsiä Oyışmasınnan 10 meñ mäsxät törken Amerikağa küçerü programmasın ğamälgä kertergä yardäm sorağan. Xalıqara Oyışma wäkilläre fivral ayında Krasnodar ölkäsendä mäsxät törekläre küpläp yäşägän Abin rayonında bulıp diaspora citäkçeläre häm cirle xakimiät belän oçraşular uzdırdı da inde. Mäsxät töreklärenä programmanıñ maqsatları añlatıldı, alardan xäzer Amerikağa kiter öçen ğarizalar alına. Älege programma turında tulıraq mäğlümat alğa taba bezneñ tapşıruda bulaçaq äle....
Mäsxät törekläreneñ tarixi watanı – Gruziäneñ könyağındağı Mäsxät-Cavaxeti ölkäse. Törki telle bu möselman xalqın , başqa "kileşmägän" millätlär-qırım tatarları, çeçennar, greklar, balqarlar häm almannar belän bergä Stalin 1944nçe yılda ber ğayepsez watannarınnan quğan. Ul yılnı 90 meñgä yaqın mäsxät törke Üzbäkstan, Qazaxstan häm Qırğızstanğa sörelgän bulğan. Distälägän meñ keşe yulda ülep qalğan, isän qalğannarı isä – törlese törle yaqqa taralıp törleçä yäşi başlağan. Mäsxät törkeläre - zamanında Rusiä belän Törkiäneñ çik buyı üzgärtelüe säbäple – Gruziägä quşılğan ber xalıq. Süzne Qırımdağı xäbärçebez Dilewer Osman däwam itä: Mäsxät töreklären min berençe tapqır yıraq Üzbäkstanda däw ätiem yäşägän awılda oçratqan idem. Cäy köne dä şuşı törek balaları belän uynap waqıt uzdırğanım da xäteremdä. Zamanında Törkiä belän Görcistan arasında çik buyı üzgärtelüe säbäple, Törkiägä qarağan 4 rayon – anda yäşäwçe törek milläte belän Görcistan yağında, Mesxetiädä qala. Bügenge köndä dä mäsxät törekläre üzläreneñ çığışların Törkiä belän bäyläp bez "axısxa" törekläre dip yörilär. ("axısxa" – şul rayonnıñ iseme) Ämma mäsxät töreklären ber äyber berläşterä – alar şunnan soñ ber cirdä dä tulı xoquqlı millät bulıp yäşi almadı inde. 1989nçe yılda Üzbäkstannıñ Färğana üzänendäge qanlı waqiğalarnı tıñlawçılarıbız da xäterlider. Anda töreklärne küpläp üterü kebek waxşileklär başlanğaç ul çaqtağı Sovetlar Berlege xökümäte anda yäşägän 17 meñgä yaqın mäsxät törken Rusiägä küçerü turında qarar qabul itte. Soñıraq Üzbäkstanda yäşägän 70 meñgä yaqın törek tä üzbäklärneñ milli ekstremismınnan qurqıp biredän kitte. Dilewer Osman däwam itä: 1989nçı yılda Üzbäkstannıñ Färğana rayonında bulğan waqiğälärdän soñ mäsxät törekläreneñ barlığı yañadan dönyağa mäğlüm buldı. Färğänada monda yäşäwçe cirle xalıq tarafınnan mäsxät töreklärenä qarşı höcüm oyıştırıla, alarnıñ yortları yağıla, üzlären ğailä-ğailä üterlär.... Üzbäkstandağı qanlı waqiğalärdän soñ mäsxät törekläre tağın kitep bülenä başlıy häm mäcbüri möhacirlärgä äylänä. Xalıqnıñ ber öleşe Rusiäneñ Rostov, Stavropol, Sarıtaw, Krasnodar ölkälärenä, tağın ber öleşe Ukrainanıñ Xerson, Nikolayev ölkälärnä, qırımğa kitep urnaşa. Alarnıñ kübese bügen dä Sovet zamanında alınğan Üzbäk pasportlarına iä häm ber nindi dä ilneñ watandaşı bulmıyça ğämer itä. Törle illärdä xakimiätlär mäsxät töreklärenä törle şartlar tudıra. Ämma Rusiäneñ Krasnodar ölkäsendä mäsxät törekläre iñ ayanıç xäldä dip äytergä bula. Alarnıñ anda 14 yıldan artıq yäşäwe däwerendä ölkä xakimiäte alar öçen ber ni dä eşlämäde. Töreklärneñ biregä kilüe bu yaqlarda qazaklarnıñ milli xäräkäte canlanu waqıtına da turı kilde. Qazaqlar töreklärne törleçä qıyırsıta, qua başlıy, cirdä üstergän yäşelçä, ciläk-cimeşne satırğa birmi. Bu xäl bügenge köndä dä qabatlana. Uzğan yäkşämbe, 7 mart könne genä Krasnodar ölkäse Abin rayonındağı ber awılda – 30lap qazaq mäsxät töreklären bazarğa satu itergä kertmägän, ölkä xakimiäteneñ bu turıda färmanı bar, digän. Qazaqlar töreklärne qotırtıp, berär nizaq çığarırğa tırışqanda, militsiä xezmätkärläre monı çittän ber kämit itep qarap torğan. Mondağı mäsxät törekläreneñ cirle yulabşçısı Tiyanşan Svanidze tırışlığı belän qazaqlar belän söyläşep häm kileşep töreklärne könneñ ikençe yartısında ğına bazarğa kertkännär. Bu xäbärne bez Rusiäneñ elektron mäğlümat çaralarınnan aldıq.
Krasnodar ölkäse Qara diñgez aşa qırım belän çiktäş. Kerçtan Krasnodarnıñ Timrük rayonına diñgez aşa parom yöri. Diñgez yulın yartı säğattä uzğaç Ukrainadan Rusiägä barıp çığasıñ. Krasnodar ölkäsendä qırım tatarları da küpläp yäşägän waqıtlar buldı. 1989nçı yılda Üzbäkstannan kitergä mäcbür bulğan mäsxät törekläre Krasnodar krayına kilep Qırımğa kitä başlağan qırım tatarlarınıñ öylären satıp ala häm biredä urnaşa başlıy. Läkin cirle xakimiätlär töreklärne terkämi – propiskağa kertmi, eşkä almıy. Törek balaların mäktäplärdä xurlıylar, pasport birmilär, yaña tuğan balalarğa tuu turında tanıqlıq birmilär. Töreklär awıllarğa urnaşıp yäşelçä, ciläk cimeş, terlek üsterep kön kürä başlıylar. Ul xaqta Krasnodarda yäşägän qırım tatarı İbrahim Çalbaş bolarnı menä niçek iskä ala. Cirle xakimiätlär monıñ qadär xalıqnıñ kilüenä äzer tügel ide, xattä mäsxät törekläreneñ kem ikänen dä belmi ide. Häm älbättä alarnı "propiskağa" kertmilär ide. Qarabax, Baqı, Tbilisi kebek waqiğalardan Krasnodarğa qaçıp kilgän ärmännärgä xakimiät töreklärgä kebek qarşılıq beldermi ide, di İbrahim ağa. Bügen Rusiäneñ Kavkazda alıp barğan millätlärne ayıru säyäsäten berençelärdän bulıp Krasnodarnıñ ul waqıttağı gubernatorı Kondratenko mäsxät töreklärenä qarata başlap cibärde. Anıñ şäkerte, ölkäneñ xäzerge gubernatorı Tkaçev isä bu säyästne däwam itä, dide İbrahim ağa. Tırış häm eşçän küp balalı törek ğailäläreneñ yaxşı eşläwe, küp eşläwe dä cirle xakimiätkä häm cirle xalıqqa oşap betmäde. alarğa – spekulyant iseme tağıldı.
Yıllar uzğan sayın mäsxät töreklärenä mönäsäbät ber dä üzgärmäde. Aqça tüläp Rusiä watandaşlığın satıp ala alğannarnı da tieşle urınnarğa çaqırtıp – annan baş tartırğa mäcbür itälär.
Süzne däwam itep, soñğı sannar belän tanıştırasım kilä, xörmätle tıñlawçılar. Bügenge köndä Krasnodar ölkäsendä yäşägän 15 meñ mäsxät törkeneñ ber meñe genä räsmi terkälgän. Ämma şuşı ber meñ keşeneñ dä küpçelege yortların terki almıy, balalarına dokumentlar yasıy almıy.
Krasnodar ölkäse xakimiäteneñ mäsxät töreklärenä qarata säyäsäten yaxşı çağıldırğan ber dokument belän tanıştırıp ütäsem kilä, xörmätle tıñlawçılar. Ölkäneñ qanun çığaru cıyılışı deputatları 96nçı yılnıñ april ayında uzğan utırışta qabul itkän "möräcäğättä" menä mondıy yullar bar. Töreklär ölkädä waqıtlıça häm barı tik waqıtlıça yäşägän xalıq. Sovetlar Berlegeneñ ministrlar şurasınıñ 87nçe yılda qabul itkän (! uylap qarağız, xörmätle tıñlawçılar, inde 9 yıl waqıt uzğan!) şul färmanı nigezendä alarnı propiskağa kertmäskä. Şunnan çığıp – propiskası bulmağan xalıqnıñ xoquqi statusı yuq. Töreklär – cirle şartlarğa häm cirle xalıqqa turı kilä torğan millät tügel, häm şunıñ arqasında millätara nizaqlar çığa. Problemanı çişüneñ berdän ber yulı – mäsxät töreklären başqa cirgä cibärergä, bu yulı süz kire Gruziägä qaytaru turında bara. Min sezgä ölkä xakimiäteneñ töreklärgä qarata säyäsäteneñ ber misalın ğına kiterdem .
Rusiäneñ könyağında töreklärneñ mondıy ayanıç xäldä buluı ildä xäbär itelmäsä dä – könbatış mäğlümat çaraları bu problemanı küptän yaqtırtıp kilä inde. 1998nçe yılnıñ ğınwar ayında Xalıqara Migratsiä Oyışması "Elekke Sovetlar Berlegeneñ deportatsiägä duçar bulğan calıqları: mäsxät törekläre" isemle xisabında dönyağa bu millätneñ yazmışı turında qıçqırıp äytelde. Şul uq yılnı "Açıq Cämğiät" isemle Mäcbüri Migratsiä institutında äzerlängän xisapta "mäsxät törekläre problemasın çişü yulları häm alarnıñ iminlegen tä''min itü turında täqdimnär yañğradı. Ämma bu xisapnıñ ikesendä dä Krasnodar ölkäsendä yäşäwçe mäsxätlärneñ xoquqlarınıñ bozıluı turında ayırım ber ni dä yazmadı.
Bu xaqta isä dönyada keşe xoquqları torışın bağuçı Human Rights Watch oyışması "Könyaq Rusiädä etnik diskriminatsiä" isemle xisabında şul uq yılnı yazıp çıqtı. 1997nçe yılda birle Krasnodar ölkäse törekläre yazmışı belän Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ qaçaqlar komitetı, anıñ Mäskäwdäge wäkilçelege mäşğül bula başladı. Ämma monda säyer äyber şul ki –andağı mäsxät törekläre yuridik yaqtan qaçaqlar tügel, çönki alar ber nindi dä xalıqara çiklärne ütep çıqmağan. Üzlären dönyada tanıtır öçen eşneñ küp öleşen mäsxät törekläreneñ Watan cämğiäte üz östenä aldı. 2002nçe yılda Amnesty İnternational isemle xalıqara xoquq yaqlaw oyışması Watan cämğiäte citäkçelege häm Amerika Quşma Ştatları Däwlät Departamentı wäkilläre arasında oçraşu uzdırırğa yardäm itte. Şul çaqta mäsxät törekläre yulbaşçıları Amerikada sıyınu sorağan. 2 yıl elek bu eşneñ qayçan da bulsa tormışqa aşa aluına ber kem dä ışanmağan. Şuşı waqıt eçendä Krasnodar krayında Yevropada İminlek häm Xezmättäşlek Oyışması, Berläşkän Millätlär, Yevropa Şurası, Amerika Quşma Ştatları xökümäte häm däwlät departamentı wäkilläre bulıp töreklärneñ xäle belän yaqınnan barıp tanışqan. Häm menä näticäse – Amerika Quşma Ştatları Krasnodar krayında yäşägän 10 meñ mäsxät törkenä qaçaq statusı birüne täqdim itä. Bu eşneñ texnik yağın başqarunı Xalıqara Migratsiä Oyışmasına quşa. Bez şuşı oyışmanıñ Mäskäwdäge wäkillege başlığı Mark Getçell belän söyläşep programma turında tulıraq mäğlümat aldıq. Amerikanıñ eçke İminlek departamentı, qaçaq statusı kemgä birelä ala digän 5 mäddä äzelärgän. Menä alar:
1. Quşma Ştatlarğa kitergä möräcäğät iter öçen bu keşe Gruziädän 1940nçı yıllarda quılğan mäsxät törek milläte wäkile bulırğa tieş 2. Alar Üzbäkstannan qaçıp Rusiägä kilüçelär bulırğa tieş 3. Alar bıyılnıñ ğinwarına qadär ük Krasnodar krayında inde yäşägän häm şunda uq yäşäwen däwam itkän bulırğa tieş 4. Rusiä pasportı ala almağannar ğına möräcäğät itä ala 5. Räsmi terkälü, propiskası bulmağannar alınaçaq.
Şuşı 5 maddäse dä turı kilgän mäsxät törekläre Amerika Quşma Ştatlarına kitü öçen möräcäğät itä ala.
Mark Getçell süzlärenä qarağanda, Xalıqara Migratsiä Oyışmasınıñ töreklärdän ğariza cıyıp qına eşe tämamlanmıyaçaq. Alar arasında añlatu eşläre alıp barudan başlap mäsxät törekläreneñ Amerikağa barıp citüe, urnaşuına qadär Migratsiä Oyışması alarnıñ xoquqları bozılmawın, birelgän wağdälärneñ ütäleşen tikşeräçäk. Närsä wäğda itelä soñ alarğa? Rusiäneñ Krasnodar krayında yäşäw şartları belän çağıştırırlıqmı? Kemneñ qaysı ştatqa urnaşuın Amerikan däwläte soñıraq xäl itäçäk, ämma küp balaları ğailälärne häm tuğanarnı ayırmasqa, awılları belän küçerep kiterergä niät bar. Amerikağa kilgän qaçaqlar 8 ay buyına sotsial yardäm alıp toraçaq, ul çaqta alar ingliz telen uqıyaçaq, balalar mäktäpkä baraçaq. Tırış häm eş söyüçän, bigräk tä soñğı yıllarda buşqa eşlärgä künekkän törek xalqı Amerikada da eşsez qalır digän qurqular yuq. Ämma başqa törle qurqular bar, xörmätle tıñlawçılar. Mäsxät törekläre arasında Amerikağa kitü-kitmäw turında qaraşlar nıq ayırıla. "Bezne qolıqqa alıp kitälär", "ämma monda kön sayın ezärleklänü häm köçle basımğa duçar bulğançı çaqırğan cirgä kitik" diüçelär bar. Qırımdağı mäsxät törekläreneñ citäkçese Nurutdin Näzer , Amerika mäs''äläseneñ uñay häm tiskäre yağı bar, di. Amrikağa kitkännärgä bälki matdi yaqtan ciñel bulır, alar arasınnan uqımışlı keşelär çığar. Amerikada yäşäp alap watanğa qaytır, millätebezgä yardäm iter. Läkin amerikağa kitep millät tağın da bülenäçäk, di Nurutdin äfände. Ä menä mäsxät törekläreneñ tağın ber wäkile Mamed Cafarov, Amerikanıñ bu täqdimen soñğı waqıttağı waqiğalar belän bäyli. Şulay uq "ägär Amerika bezgä çınnan da yaxşılıq teläsä – ul Gruziä citäkçelege belän söyläşep bezne watanğa qaytarsın" digän fikerlär dä bar.
Mäsxät törekläreneñ Amerikağa kitü mömkinlegenä Krasnodar krayınıñ üzendä qarşılıqlı qaraşlar bar, xörmätle tıñlawçılar. Известия gazetınıñ 19nçe fevral sanında basılğan mäqälä "мы сами не прочь оказаться на месте этих чурок" dip atala ide. Bu süzlärne anda töreklär belän bergä yäşägän qazaqlar äytkän bulğan. Krasnodar gubernatorı Alkandr Tkaçev üzeneñ mäsxät töreklärenä bulğan näfräten ber qayçan da yäşermäde. Elegräk tä ul matbuğat çaralarına – töreklär bik täkäbber, üz süzle, rus telen öyränergä telämi, mäktäplär törek balaları belän tuldı inde, cirle xalıqqa yörer urın qalmadı, digän süzlär äytkälägän ide. Xäzer inde Tkaçevqa üz ölkäsendäge qanunsız immgratsiä problemasın Amerika Quşma Ştatları xisabına çişü forsatı tudı. Ä mäsxät törekläre turında uylasaq – bügenge köndä bu 300-400 meñ xalqı bulğan bu millät mäcbüri möhacirlektä Üzbäkstan, Qazaxstan, Azerbaycan, Qabarda-Balqar, Gruziä häm Ukrainada ğömer itä. Barlıq diasporalar belän elemtädä torğan Watan cämğiäte bar, anıñ baş fatirı Mäskäwdä. Küp yıllar cämğiätneñ räise bulğan häm mäsxät törekläreneñ problemaların dönyağa tanıtu öçen küp eş başqarğan Yosıf Särwarov uzğan yılnıñ azağında wafat buldı. Yaña räise äle saylanmağan. Älegä qadär mäsxät törekläre üzläreneñ ruxi mirasın, tellären häm ğöref-ğadätlären yaxşı saqladı, qatnaş ğailälär alar arasında bik äz häm assimilyatsiä protessları yuq däräcädä. Ämma bu millät yañadan tarqala, anıñ ber öleşe tarixi watanınnan bik yıraqqa kitergä cıyına. 1 yıldan alar inde Amerikada daimi yäşäw xoquqın alaçaq, 4-5 yıldan – amerikan watandaşı bulaçaq....
Alsu Qormaş-Dilewer Osman, Praga-Qırım-Krasnodar
Mäsxät törekläreneñ tarixi watanı – Gruziäneñ könyağındağı Mäsxät-Cavaxeti ölkäse. Törki telle bu möselman xalqın , başqa "kileşmägän" millätlär-qırım tatarları, çeçennar, greklar, balqarlar häm almannar belän bergä Stalin 1944nçe yılda ber ğayepsez watannarınnan quğan. Ul yılnı 90 meñgä yaqın mäsxät törke Üzbäkstan, Qazaxstan häm Qırğızstanğa sörelgän bulğan. Distälägän meñ keşe yulda ülep qalğan, isän qalğannarı isä – törlese törle yaqqa taralıp törleçä yäşi başlağan. Mäsxät törkeläre - zamanında Rusiä belän Törkiäneñ çik buyı üzgärtelüe säbäple – Gruziägä quşılğan ber xalıq. Süzne Qırımdağı xäbärçebez Dilewer Osman däwam itä: Mäsxät töreklären min berençe tapqır yıraq Üzbäkstanda däw ätiem yäşägän awılda oçratqan idem. Cäy köne dä şuşı törek balaları belän uynap waqıt uzdırğanım da xäteremdä. Zamanında Törkiä belän Görcistan arasında çik buyı üzgärtelüe säbäple, Törkiägä qarağan 4 rayon – anda yäşäwçe törek milläte belän Görcistan yağında, Mesxetiädä qala. Bügenge köndä dä mäsxät törekläre üzläreneñ çığışların Törkiä belän bäyläp bez "axısxa" törekläre dip yörilär. ("axısxa" – şul rayonnıñ iseme) Ämma mäsxät töreklären ber äyber berläşterä – alar şunnan soñ ber cirdä dä tulı xoquqlı millät bulıp yäşi almadı inde. 1989nçe yılda Üzbäkstannıñ Färğana üzänendäge qanlı waqiğalarnı tıñlawçılarıbız da xäterlider. Anda töreklärne küpläp üterü kebek waxşileklär başlanğaç ul çaqtağı Sovetlar Berlege xökümäte anda yäşägän 17 meñgä yaqın mäsxät törken Rusiägä küçerü turında qarar qabul itte. Soñıraq Üzbäkstanda yäşägän 70 meñgä yaqın törek tä üzbäklärneñ milli ekstremismınnan qurqıp biredän kitte. Dilewer Osman däwam itä: 1989nçı yılda Üzbäkstannıñ Färğana rayonında bulğan waqiğälärdän soñ mäsxät törekläreneñ barlığı yañadan dönyağa mäğlüm buldı. Färğänada monda yäşäwçe cirle xalıq tarafınnan mäsxät töreklärenä qarşı höcüm oyıştırıla, alarnıñ yortları yağıla, üzlären ğailä-ğailä üterlär.... Üzbäkstandağı qanlı waqiğalärdän soñ mäsxät törekläre tağın kitep bülenä başlıy häm mäcbüri möhacirlärgä äylänä. Xalıqnıñ ber öleşe Rusiäneñ Rostov, Stavropol, Sarıtaw, Krasnodar ölkälärenä, tağın ber öleşe Ukrainanıñ Xerson, Nikolayev ölkälärnä, qırımğa kitep urnaşa. Alarnıñ kübese bügen dä Sovet zamanında alınğan Üzbäk pasportlarına iä häm ber nindi dä ilneñ watandaşı bulmıyça ğämer itä. Törle illärdä xakimiätlär mäsxät töreklärenä törle şartlar tudıra. Ämma Rusiäneñ Krasnodar ölkäsendä mäsxät törekläre iñ ayanıç xäldä dip äytergä bula. Alarnıñ anda 14 yıldan artıq yäşäwe däwerendä ölkä xakimiäte alar öçen ber ni dä eşlämäde. Töreklärneñ biregä kilüe bu yaqlarda qazaklarnıñ milli xäräkäte canlanu waqıtına da turı kilde. Qazaqlar töreklärne törleçä qıyırsıta, qua başlıy, cirdä üstergän yäşelçä, ciläk-cimeşne satırğa birmi. Bu xäl bügenge köndä dä qabatlana. Uzğan yäkşämbe, 7 mart könne genä Krasnodar ölkäse Abin rayonındağı ber awılda – 30lap qazaq mäsxät töreklären bazarğa satu itergä kertmägän, ölkä xakimiäteneñ bu turıda färmanı bar, digän. Qazaqlar töreklärne qotırtıp, berär nizaq çığarırğa tırışqanda, militsiä xezmätkärläre monı çittän ber kämit itep qarap torğan. Mondağı mäsxät törekläreneñ cirle yulabşçısı Tiyanşan Svanidze tırışlığı belän qazaqlar belän söyläşep häm kileşep töreklärne könneñ ikençe yartısında ğına bazarğa kertkännär. Bu xäbärne bez Rusiäneñ elektron mäğlümat çaralarınnan aldıq.
Krasnodar ölkäse Qara diñgez aşa qırım belän çiktäş. Kerçtan Krasnodarnıñ Timrük rayonına diñgez aşa parom yöri. Diñgez yulın yartı säğattä uzğaç Ukrainadan Rusiägä barıp çığasıñ. Krasnodar ölkäsendä qırım tatarları da küpläp yäşägän waqıtlar buldı. 1989nçı yılda Üzbäkstannan kitergä mäcbür bulğan mäsxät törekläre Krasnodar krayına kilep Qırımğa kitä başlağan qırım tatarlarınıñ öylären satıp ala häm biredä urnaşa başlıy. Läkin cirle xakimiätlär töreklärne terkämi – propiskağa kertmi, eşkä almıy. Törek balaların mäktäplärdä xurlıylar, pasport birmilär, yaña tuğan balalarğa tuu turında tanıqlıq birmilär. Töreklär awıllarğa urnaşıp yäşelçä, ciläk cimeş, terlek üsterep kön kürä başlıylar. Ul xaqta Krasnodarda yäşägän qırım tatarı İbrahim Çalbaş bolarnı menä niçek iskä ala. Cirle xakimiätlär monıñ qadär xalıqnıñ kilüenä äzer tügel ide, xattä mäsxät törekläreneñ kem ikänen dä belmi ide. Häm älbättä alarnı "propiskağa" kertmilär ide. Qarabax, Baqı, Tbilisi kebek waqiğalardan Krasnodarğa qaçıp kilgän ärmännärgä xakimiät töreklärgä kebek qarşılıq beldermi ide, di İbrahim ağa. Bügen Rusiäneñ Kavkazda alıp barğan millätlärne ayıru säyäsäten berençelärdän bulıp Krasnodarnıñ ul waqıttağı gubernatorı Kondratenko mäsxät töreklärenä qarata başlap cibärde. Anıñ şäkerte, ölkäneñ xäzerge gubernatorı Tkaçev isä bu säyästne däwam itä, dide İbrahim ağa. Tırış häm eşçän küp balalı törek ğailäläreneñ yaxşı eşläwe, küp eşläwe dä cirle xakimiätkä häm cirle xalıqqa oşap betmäde. alarğa – spekulyant iseme tağıldı.
Yıllar uzğan sayın mäsxät töreklärenä mönäsäbät ber dä üzgärmäde. Aqça tüläp Rusiä watandaşlığın satıp ala alğannarnı da tieşle urınnarğa çaqırtıp – annan baş tartırğa mäcbür itälär.
Süzne däwam itep, soñğı sannar belän tanıştırasım kilä, xörmätle tıñlawçılar. Bügenge köndä Krasnodar ölkäsendä yäşägän 15 meñ mäsxät törkeneñ ber meñe genä räsmi terkälgän. Ämma şuşı ber meñ keşeneñ dä küpçelege yortların terki almıy, balalarına dokumentlar yasıy almıy.
Krasnodar ölkäse xakimiäteneñ mäsxät töreklärenä qarata säyäsäten yaxşı çağıldırğan ber dokument belän tanıştırıp ütäsem kilä, xörmätle tıñlawçılar. Ölkäneñ qanun çığaru cıyılışı deputatları 96nçı yılnıñ april ayında uzğan utırışta qabul itkän "möräcäğättä" menä mondıy yullar bar. Töreklär ölkädä waqıtlıça häm barı tik waqıtlıça yäşägän xalıq. Sovetlar Berlegeneñ ministrlar şurasınıñ 87nçe yılda qabul itkän (! uylap qarağız, xörmätle tıñlawçılar, inde 9 yıl waqıt uzğan!) şul färmanı nigezendä alarnı propiskağa kertmäskä. Şunnan çığıp – propiskası bulmağan xalıqnıñ xoquqi statusı yuq. Töreklär – cirle şartlarğa häm cirle xalıqqa turı kilä torğan millät tügel, häm şunıñ arqasında millätara nizaqlar çığa. Problemanı çişüneñ berdän ber yulı – mäsxät töreklären başqa cirgä cibärergä, bu yulı süz kire Gruziägä qaytaru turında bara. Min sezgä ölkä xakimiäteneñ töreklärgä qarata säyäsäteneñ ber misalın ğına kiterdem .
Rusiäneñ könyağında töreklärneñ mondıy ayanıç xäldä buluı ildä xäbär itelmäsä dä – könbatış mäğlümat çaraları bu problemanı küptän yaqtırtıp kilä inde. 1998nçe yılnıñ ğınwar ayında Xalıqara Migratsiä Oyışması "Elekke Sovetlar Berlegeneñ deportatsiägä duçar bulğan calıqları: mäsxät törekläre" isemle xisabında dönyağa bu millätneñ yazmışı turında qıçqırıp äytelde. Şul uq yılnı "Açıq Cämğiät" isemle Mäcbüri Migratsiä institutında äzerlängän xisapta "mäsxät törekläre problemasın çişü yulları häm alarnıñ iminlegen tä''min itü turında täqdimnär yañğradı. Ämma bu xisapnıñ ikesendä dä Krasnodar ölkäsendä yäşäwçe mäsxätlärneñ xoquqlarınıñ bozıluı turında ayırım ber ni dä yazmadı.
Bu xaqta isä dönyada keşe xoquqları torışın bağuçı Human Rights Watch oyışması "Könyaq Rusiädä etnik diskriminatsiä" isemle xisabında şul uq yılnı yazıp çıqtı. 1997nçe yılda birle Krasnodar ölkäse törekläre yazmışı belän Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ qaçaqlar komitetı, anıñ Mäskäwdäge wäkilçelege mäşğül bula başladı. Ämma monda säyer äyber şul ki –andağı mäsxät törekläre yuridik yaqtan qaçaqlar tügel, çönki alar ber nindi dä xalıqara çiklärne ütep çıqmağan. Üzlären dönyada tanıtır öçen eşneñ küp öleşen mäsxät törekläreneñ Watan cämğiäte üz östenä aldı. 2002nçe yılda Amnesty İnternational isemle xalıqara xoquq yaqlaw oyışması Watan cämğiäte citäkçelege häm Amerika Quşma Ştatları Däwlät Departamentı wäkilläre arasında oçraşu uzdırırğa yardäm itte. Şul çaqta mäsxät törekläre yulbaşçıları Amerikada sıyınu sorağan. 2 yıl elek bu eşneñ qayçan da bulsa tormışqa aşa aluına ber kem dä ışanmağan. Şuşı waqıt eçendä Krasnodar krayında Yevropada İminlek häm Xezmättäşlek Oyışması, Berläşkän Millätlär, Yevropa Şurası, Amerika Quşma Ştatları xökümäte häm däwlät departamentı wäkilläre bulıp töreklärneñ xäle belän yaqınnan barıp tanışqan. Häm menä näticäse – Amerika Quşma Ştatları Krasnodar krayında yäşägän 10 meñ mäsxät törkenä qaçaq statusı birüne täqdim itä. Bu eşneñ texnik yağın başqarunı Xalıqara Migratsiä Oyışmasına quşa. Bez şuşı oyışmanıñ Mäskäwdäge wäkillege başlığı Mark Getçell belän söyläşep programma turında tulıraq mäğlümat aldıq. Amerikanıñ eçke İminlek departamentı, qaçaq statusı kemgä birelä ala digän 5 mäddä äzelärgän. Menä alar:
1. Quşma Ştatlarğa kitergä möräcäğät iter öçen bu keşe Gruziädän 1940nçı yıllarda quılğan mäsxät törek milläte wäkile bulırğa tieş 2. Alar Üzbäkstannan qaçıp Rusiägä kilüçelär bulırğa tieş 3. Alar bıyılnıñ ğinwarına qadär ük Krasnodar krayında inde yäşägän häm şunda uq yäşäwen däwam itkän bulırğa tieş 4. Rusiä pasportı ala almağannar ğına möräcäğät itä ala 5. Räsmi terkälü, propiskası bulmağannar alınaçaq.
Şuşı 5 maddäse dä turı kilgän mäsxät törekläre Amerika Quşma Ştatlarına kitü öçen möräcäğät itä ala.
Mark Getçell süzlärenä qarağanda, Xalıqara Migratsiä Oyışmasınıñ töreklärdän ğariza cıyıp qına eşe tämamlanmıyaçaq. Alar arasında añlatu eşläre alıp barudan başlap mäsxät törekläreneñ Amerikağa barıp citüe, urnaşuına qadär Migratsiä Oyışması alarnıñ xoquqları bozılmawın, birelgän wağdälärneñ ütäleşen tikşeräçäk. Närsä wäğda itelä soñ alarğa? Rusiäneñ Krasnodar krayında yäşäw şartları belän çağıştırırlıqmı? Kemneñ qaysı ştatqa urnaşuın Amerikan däwläte soñıraq xäl itäçäk, ämma küp balaları ğailälärne häm tuğanarnı ayırmasqa, awılları belän küçerep kiterergä niät bar. Amerikağa kilgän qaçaqlar 8 ay buyına sotsial yardäm alıp toraçaq, ul çaqta alar ingliz telen uqıyaçaq, balalar mäktäpkä baraçaq. Tırış häm eş söyüçän, bigräk tä soñğı yıllarda buşqa eşlärgä künekkän törek xalqı Amerikada da eşsez qalır digän qurqular yuq. Ämma başqa törle qurqular bar, xörmätle tıñlawçılar. Mäsxät törekläre arasında Amerikağa kitü-kitmäw turında qaraşlar nıq ayırıla. "Bezne qolıqqa alıp kitälär", "ämma monda kön sayın ezärleklänü häm köçle basımğa duçar bulğançı çaqırğan cirgä kitik" diüçelär bar. Qırımdağı mäsxät törekläreneñ citäkçese Nurutdin Näzer , Amerika mäs''äläseneñ uñay häm tiskäre yağı bar, di. Amrikağa kitkännärgä bälki matdi yaqtan ciñel bulır, alar arasınnan uqımışlı keşelär çığar. Amerikada yäşäp alap watanğa qaytır, millätebezgä yardäm iter. Läkin amerikağa kitep millät tağın da bülenäçäk, di Nurutdin äfände. Ä menä mäsxät törekläreneñ tağın ber wäkile Mamed Cafarov, Amerikanıñ bu täqdimen soñğı waqıttağı waqiğalar belän bäyli. Şulay uq "ägär Amerika bezgä çınnan da yaxşılıq teläsä – ul Gruziä citäkçelege belän söyläşep bezne watanğa qaytarsın" digän fikerlär dä bar.
Mäsxät törekläreneñ Amerikağa kitü mömkinlegenä Krasnodar krayınıñ üzendä qarşılıqlı qaraşlar bar, xörmätle tıñlawçılar. Известия gazetınıñ 19nçe fevral sanında basılğan mäqälä "мы сами не прочь оказаться на месте этих чурок" dip atala ide. Bu süzlärne anda töreklär belän bergä yäşägän qazaqlar äytkän bulğan. Krasnodar gubernatorı Alkandr Tkaçev üzeneñ mäsxät töreklärenä bulğan näfräten ber qayçan da yäşermäde. Elegräk tä ul matbuğat çaralarına – töreklär bik täkäbber, üz süzle, rus telen öyränergä telämi, mäktäplär törek balaları belän tuldı inde, cirle xalıqqa yörer urın qalmadı, digän süzlär äytkälägän ide. Xäzer inde Tkaçevqa üz ölkäsendäge qanunsız immgratsiä problemasın Amerika Quşma Ştatları xisabına çişü forsatı tudı. Ä mäsxät törekläre turında uylasaq – bügenge köndä bu 300-400 meñ xalqı bulğan bu millät mäcbüri möhacirlektä Üzbäkstan, Qazaxstan, Azerbaycan, Qabarda-Balqar, Gruziä häm Ukrainada ğömer itä. Barlıq diasporalar belän elemtädä torğan Watan cämğiäte bar, anıñ baş fatirı Mäskäwdä. Küp yıllar cämğiätneñ räise bulğan häm mäsxät törekläreneñ problemaların dönyağa tanıtu öçen küp eş başqarğan Yosıf Särwarov uzğan yılnıñ azağında wafat buldı. Yaña räise äle saylanmağan. Älegä qadär mäsxät törekläre üzläreneñ ruxi mirasın, tellären häm ğöref-ğadätlären yaxşı saqladı, qatnaş ğailälär alar arasında bik äz häm assimilyatsiä protessları yuq däräcädä. Ämma bu millät yañadan tarqala, anıñ ber öleşe tarixi watanınnan bik yıraqqa kitergä cıyına. 1 yıldan alar inde Amerikada daimi yäşäw xoquqın alaçaq, 4-5 yıldan – amerikan watandaşı bulaçaq....
Alsu Qormaş-Dilewer Osman, Praga-Qırım-Krasnodar
