Accessibility links

Кайнар хәбәр

Kemnärne sayladıq?


Xörmätle tıñlawçılar. Rusiä prezidentı saylandı, Tatarstan Däwlät Sovetı deputatlarınıñ isemlege dä açıqlandı. Saylaw aldı könnärendä Tatarstanda wazğiät şaqtıy tınıç ide. Här okrugta, rayonda, şähärdä nindider xäräkät bulsa da, istä qalırlıq, cämäğätçelekne siskändererlek waqiğalar bulmadı. Ä menä saylaw ütep, säyäsi diñgez tınıçlanğaç, qarşılıqlı fikerlär, şäxsi tä''sirlär, farazlar dulqını kütärelep kilä. Ä menä bu xäräkät häm tawış köçleräk bulır, ozaqqaraq barır axırı. Çönki yäşerenep yatqan niätlär häm plannar öskä qalıqtı. Äle kiläçäktä Rusiäneñ nindi yuldan kitäsen küräse bar. Tatarstanda da xakimiät bülü ğämälläre yaqınlaşa. Mäskäw belän Qazan araları da ber urında ğına tormıy. Här keşeneñ, här törkemneñ xäle, statusı, däwlät häm cämğiät belän mönäsäbätläre, baylığı, fäqirlege dä ber urında ğına tormıy, üzgärä. Dimäk, çın köräş häm tartış başlana ğına äle. Şulay bulğaç, saylawlarğa qabat-qabat yomğaq yasarğa turı kiläçäk.

Bügenge analitik tapşıruda Tatarstan Däwlät Sovetına kerergä telägän häm kerä alğan şäxeslär, firkälär, mänfäğätlär turında söyläşerbez. Parlamentnıñ küpçelegen Berdäm Rusiä firkäse wäkilläre täşkil itä. Şuşı firkäneñ Färit Möxämmätşin citäklägän Tatarstan bülekçäse respublika turında qayğırta alırmı? Anıñ üzeneñ wäkälätläre niqädär bulır? Şuşı Däwlät Sovetına kergän Aleksandr Ştanin, KPRF wäkilläre Aleksandr Saliy, Robert Sadıkov, Näsimä Stolyarova artında torğan köçlär Tatarstannıñ kiläçägen bötenläy başqaça kürüe ser tügel. Nindi bulaçaq soñ federalizm öçen köräşüçe Tatarstannıñ häm Rusiäneñ irtägäse?

Menä şul turıda söyläşer öçen bez studiägä ike ekspert çaqırdıq. Berse - ölkän häm täcribäle, tarix fännäre doktorı Damir İsxaqov. İkençese - yäş jurnalist, säyäsi analizğa yaña ğına kereşep kilüçe Möxämmät Salixov. Üzara bäxäsläşergä, xaqiqätne bergäläp ezlärgä turı kiläçäk. Berkem dä üpkälämäsen. Söyläşüne min - Rimzil Wäli alıp baram. Başta yäş politolog Möxämmät Salixovnıñ säyäsi küzätüen tıñlarğa täqdim itäm.

Tatarstan Däwlät Şurasına saylaw kötelmägän näticälär alıp kilmäde. Rusiädäge bügenge säyäsi şartlarda «Berdäm Rossiä» firkäseneñ küpçelekne cıyaçağına bernindi dä şik yuq ide. Firkä isemlekläre buyınça da, ber mandatlı okruglarda da ciñüçelärneñ küpçelege — älege firkä wäkilläre. «Berdäm Rossiä» mömkin bulğan 100 urınnıñ 86sın alaçaq. Respublika parlamentında urınnarğa däğwä itkän qalğan cide firkäneñ ciñelü säbäplären añlarğa tırışıp qarıyq.

Respublikadağı parlament saylawları Rossiädä säyäsi firkälärneñ tirän krizista buluın tağın ber qat isbatladı. Bügen ildä «Berdäm Rossiägä» qarşı torırlıq köç yuq. Bu ber yaqtan älege firkägä yärdäm itüçe köçle administrativ resurs belän añlatılsa, ikençe säbäp — başqa firkälärneñ xalıq küñelen yawularday ideologiä taba almawında. Uzğan yılnıñ 7 nçe dekaberendä Dumağa ütkän saylawdan soñ ilneñ säyäsi tormışında qayçandır citdi urın totqan firkälär töşenke xäldä qaldı. Berençe çiratta demokratlar. Häm bu töşenkelek töbäklärgä dä küçä. Näq menä şunıñ näticäsendä Tatarstanda 14 nçe martta uñnar berençe öçlekkä kererlek tä tawış cıya almadı. Uñ köçlärneñ Mäskäwdäge citäkçelegendä butalçıq wazğiät. Xakamada üze ayırım partiä tözeyäçäge xaqında belderä. Uñ köçlär berlegeneñ kiläçägenä ışanuçılar anıñ citäkçelegendäge dä az buğay. Firkäneñ Tatarstan bülege änä şul xäräbälär östendä utırıp qaldı. Däwlät Şurasına isemlek aşıq-poşıq tözelde, kiñ qatlam saylawçılarğa tanılğan keşelär az ide. Tarkaev belän Sigal isemnäre xalıqqa ällä ni mäğlüm tügel. Xätta «Yabloko»nıñ Uñ köçlärne yaqlarğa çaqıruı da bulışmadı. Älbättä, uñ qaraşlı partiä az tawış cıyu — Respublikada demokratlar yuq digän süz tügel. Ämma alar üz tawışların «Berdäm Rossiä» öçen birüne kiräk taptı. Uñ köçlär respublikanıñ milli üzençälegen küzdä totmadı. Anıñ isemlegendä tatar milli mänfäğätlären yaqlarday keşelär kürenmäde. «Berdäm Rossiä» isä bu nisbättän iñ milli sostavlı firkä diärgä cirlek bar. Uylap qarağız — Razil Wäliev, Tufan Miñnullin, İndus Tahirov, Foat Ğalimullin isemnären dä ataw citä. Döres, millät öçen yanıp yörüçe şäxeslär başqa firkälärdä dä bar ide, läkin ber ay eçendä genä firkäneñ säyäsi yözen buldıru, anı xalıqqa citkerü mömkin tügellege kön kebek açıq.

«Rodina» blogınıñ ciñelüe isä Mäskäwdä Sergey Glaz''yev häm Dmitriy Rogozin arasındağı ğauğağa bäyle tügel. «Rodina»nıñ Duma saylawlarında Tatarstanda citdi elektoratı bulmağan kebek, 14 nçe martta da şul uq xäl qabatlandı. Kommunistlar firkäse üzeneñ ğädäti saylawçıların tupladı. Ber genä ayırma bar — alarnıñ ber öleşe sul qaraşlı bulğan Rossiä töbäkläre häm Rossiä eşçe-kommunistlar firkäsenä kitte. Şulay itep, sullar ciñelü — bülgälänü näticäse. Alar arasınnan kommunistlar partiäse genä, 7 protsentlı kürsätkeçne uza almasa da, parlamentqa öç wäkilen ütkärä ala. Läkin monı ciñü dip ataw kölke bulır ide.

Däwlät Şurasında «Berdäm Rossiä» töp küpçelekne alsa da, bu parlament şaqtıy qatlawlı. Biredä säyäsi qaraşları buyınça üzençälekle şäxeslär bar. Äytik, kompartiädän öç urınğa Aleksandr Saliy, Robert Ğaripov häm Näsimä Stolyarova uzarğa mömkin. Alar üzenä kürä tınıçlıq bozuçılar bulıp torır, möğayın. Qarşılıqlı figuralardan ber mandatlı okrug buyınça uzğan Al''fred İşkuvatovnı da şundıylar isemlegenä kertep bula. Eşmäkär, tuqsanınçı yıllar başında ğauğalı «Kris» gazetasın çığarğan keşe. Aleksandr Ştanin şulay uq parlamentta bulaçaq. Üzen elekkege parlamentta berdän-ber demokrat dip atıy. Andağı eşçänlegeneñ töp istä qalğan öleşe — parlamentnı üz-üzen taratırğa çaqıru. Äle uzğan yılda ğına Uñ köçlärneñ Tatarstandağı aktiv äğzası ide, partiädäge qarşılıqlar arqasında üzen üze kandidat itep kürsätte. Qısqası, deputatlarnıñ tınıçlığın bozarlıq keşelär şaqtıy, şuña da Däwlät Şurası utırışları küñelsez ütmäs. Ämma, axır çiktä, «Berdäm Rossiä»ne ciñärlek köç parlamentta yuq. Barlıq komitetlarnı da älege fraksiä wäkilläre citäklär dip uylarğa kiräk.

Tatarstan citäkçelege parlamentta kimendä öç firkäne kürergä telägänlegen yäşermi. Bu — «Berdäm Rossiä»dän qala Uñ köçlär berlege häm Rossiä töbäkläre firkäse. Düşämbe könne Prezident Mintimer Şäymiev alarnıñ ütä almawına köyenüen belderde. Xakimiät alarğa üzlären kürsätergä barlıq mömkinleklär tudırsa da, xalıq ışanıçın yawlıy almadılar. İñ ğauğalı firkä isä — «Rossiäneñ tormış partiäse». Mintimer Şäymiev aña qarata antipatiäsen yäşermi. Ayırım alğanda, firkä wäkillären ul saylaw könne ığı-zığı tudırırğa mataşuda ğäyepläp, «Sergey Mironov citäklägän älege firkäneñ mondıy alımnarı firkäne dä, Mironovnı da bizämi», — dide. Tormış firkäse saylaw aldı kompaniäsendä dä berniçä ğauğa üzägendä qaldı. Bu — waqıtınnan alda ügetläw kampaniäsen başlaw, firkä gäziteneñ tirajın qulğa alu. Tormış firkäseneñ Rossiä külämendä 7 nçe dekaberdä bik az tawış cıyuına bäyle räweştä, Tatarstanda da fiaskoğa duçar buluı ğäcäp tügel.

Parlament sostavı bilgele. Ul nigezdä xakimiätkä loyal'' diärgä bula. Qarşı töşep, tawış kütärüçelär bulsa da, alar Tatarstannı yaqlap Mäskäw belän bäxäsläşmäyäçäk. Rusiädä xakimiät vertikale digän töşençä belän bergä parlament vertikale digäne dä barlıqqa kilä buğay — Dumada häm töbäklärdäge zakon çığaru orğannarında östenlek ber firkä qulında. Mondıy adımnar belän barğanda, ildä küppartiälelek sisteması, xakimiät bik teläsä dä, tormışqa aşmasqa mömkin.

R.W. Bu yäş analitik Möxämmät Salixov fikerläre ide. Damir äfände, sez alar belän kileşäsezme?

D.İ. Nigezdä Möxämmät Salixovnıñ fikerläre döres, läkin min berniçä neçkäleklärgä tuqtalırğa telim. Aldan şunı äytep kitäse kilä. Tatarstanda şaqtıy bilgele jurnalist Röstäm Wafin üzeneñ ber yazmasında menä mondıy fiker äytkän- bu saylawlarda Tatarstanda revolyutsiä buldı, çönki bu yulı berençe tapqır tatarstanlılar Putinnı yaqlap çıqtı. Monda närsä kilep çığa – Putinnıñ soñğı arada alıp barğan böten säyäsäte – töbäklärne qısu buldı. Bez Putinnı yaqlap çıqqanbız ikän, dimäk bez bu säyäsät belän dä riza digän süz.

R.W. Min bu fiker belän bik kileşep betmäs idem. Ber oçraşuda Mintimer Şäymiev Putin kiläçäktä detsentralizatsiä, töbäklärgä kübräk irek birü säyäsäten alıp baraçaq, digän ide. Minemçä, bu şulay bulır da, çönki xezmättäşlek, üz-üzeñnenñ mänfäğätläreñne yaqlap, matur ğına xezmättäşlek itü här ike yaq öçen dä äybäträk bit.

D.İ. Tatarstan parlamentına kilsäk, anda xäzer ber genä firkä xökem itä. Dimäk, ul älege firkäneñ Mäskäwdäge üzäge ni quşsa, şunı eşlärgä mäcbür bula. Min inde berniçä yıl elek kisätkän idem, ägär dä bezneñ parlamentta ber genä, Mäskäw firkäse bula, bu bezneñ öçen bik naçar bula, dip. Soñğı könnärdä bu fikerne Rafail Xäkimov ta äytte.

R.W. Läkin Däwlät Şurasında ber genä firkä tügel bit. Monda Rusiäneñ Kommunistlar firkäse wäkilläre dä bar.

D.İ. Anısı şulay. Läkin monda şunı da äytäse kilä. Saylawlar belän şöğellänüçelärneñ xataları arqasında Tatarstan parlamentına respublikanıñ säyäsi tormışında tiskäre rol’ uynağan şäxeslär ütep kerde. Bu bezdä saylaw strategiäseneñ yalğış oyıştırıluınıñ ber çağılışı. Minemçä, Rodina blogı tiräsendäge ığı-zığılar waqıtında bezneñ qayber säyäsätçelär Rusiä töbäkläre firkäsen köçäytäse urınğa, Uñ köçlär berlegenä yärdäm kürsätsälär, bu küpkä yaxşıraq bulır ide.

R.W. Xäzerge parlamentta milli mäs’älälärne kem yaqlar soñ inde xäzer?

D.İ. Moñarçı milli mänfäğätlärne yaqlawçı keşelär xäzerge parlamentta da bar. Annan soñ Däwlät Şurası deputatlarınıñ 52% tatarlar. Alar milli mänfäğätlärne yaqlar dip uylıym min. Annarı soñ, tatar mänfäğätläre öçen tatarlar ğına tawış birä digän süz tügel. Läkin xäzer bez qarağa tieş – bezneñ milli köçlär niqädär, alar döres oyıştırılğanmı? Xäzer älege eşlärne oyıştırmasaq, bezgä kiläçäktä üzebezneñ säyäsätne ütkärü awır bulaçaq.

Damir İsxaqov häm Möxämmät Salixov qatnaşqan bu söyläşüdä äle genä ütkän saylawlarnıñ qayber xikmätle yaqları açıldı. Xäzer bik küplär şunıñ belän qızıqsına. Ni öçen Däwlät Sovetına deputatlar saylağanda qayber firkälärne kertergä tırışıp, ikençelärne yaqın cibärmäskä omtılğanda, iñ usal teşle kommunistlar törkeme häm Tatarstannıñ säyäsi qiblasına qarşı köçlärneñ wäkilläre tigez saflarğa basıp, parlamentqa kerep kittelär. Säyäsi texnologlar, analitiklar, ideologlar xatalandımı, ällä bu qatlawlı manevrlar näticäsendä eşlängän eşme? Tatarstannıñ dilbegäsen totıp baruçılar berdämme, xalıq alarnı añlıymı? Menä bu sorawlar kiläse bäxäslärgä qalıp torsın. Ä bezneñ tapşıru xäzergä tämam. Anı Gölnaz İlgizär yärdämendä Rimzil Wäli äzerläde häm alıp bardı.

бәйле язмалар

XS
SM
MD
LG