Accessibility links

Кайнар хәбәр

Mordoviäda xalıqlarnıñ konstitutsion xoquqları bozıla


13nçe mayda Saranskida tuğan tellär häm ädäbiätlär buyınça mäktäp uquçıları öçen olimpiada uzdı. 200gä yaqın uquçı böten respublikadan cıyılıp, bu olimpiadada muqşı, erzä häm tatar tellärendä üz belemnären kürsättelär. Tuğan tellären, tuğan ädäbiätlären iñ yaxşı belüçe balalar ciñüçe buldı häm büläklär aldı.

Bilgele, Rusiä Federatsiäsendä här keşeneñ üz tuğan telendä belem alırğa xoquqı bar. Bu Rusiäneñ konstitutsiäsendä yazılğan. Şulay uq tuğan teldä belem alunıñ garantiäläre Rusiä Federatsiäseneñ subyektları qanunnarında da bar. Mäsälän, Mordoviäda 1998nçe yılda şundıy ike qanun qabul itelgän ide.

Berençese “Mordoviä Respublikasınıñ däwlät telläre turında” häm ikençese “Mordoviä Respublikasında mäğärif turında” dip atala.

Şul qanunnar nigezendä Mordoviäneñ mäğärif ministrlığı 2002nçe yılda “Milli mäktäp” programmasın häm “Belem alu eçtälegendä regional' komponent konsepsiäse”n qabul itte.

Äle şul qanunnar häm programmalar nigezendä Mordoviäneñ böten başlanğıç mäktäplärendä muqşı, erzä häm tatar tellären uqıtu tele itep eşlärgä bula. Ämma ata-analar teläsä genä. Mäsälän, Mordoviäneñ 25 tatar mäktäbennän ber mäktäptä genä tatar tele uqıtu tele bulıp tora, qalğannarında tatar tele predmet bularaq qına uqıtıla.

Mordoviä – ul mordva xalqınıñ respublikası dip sanala. Ä mordva xalqı ul üze dä ike xalıqtan tora – muqşılardan häm erzälardan. Alarnıñ ayırım ädäbi telläre, ayırım gazet-jurnalları, ayırım radio häm televidenie tapşıruları.

“Erzya telen saqlaw fondı” häm şul fond bastırıp çığarğan “Erzän mastor” gazetası erzälarnıñ tuğan tellären saqlawda, anı üsterüdä küp köç quyalar. Bu fondnıñ häm gazetanıñ citäkçeläre Grigoriy Dmitrieviç Musalev häm Yevgeniy Vladimiroviç Çetvergov belän äñgämä tıñlağız.

– Grigoriy Dmitrieviç, sez “Erzä telen saqlaw fondı” citäkçese. 1998nçe häm 2002nçe yıllarda Mordoviädä mäğärif häm tuğan tellär buyınça berniçä möhim qanun häm programmalar qabul itelde. Bu qanunnar buyınça sezneñ tuğan erzä tele erzä awıllarında mäktäplärdä uqıtu tele bulırğa tieş. Bu problema buyınça berniçä süz äytsä idegez.

– В 1998 году Госсобрание Мордовии приняло закон, что эрзянский, мокшанский языки, так же, как и русский язык, являются государственными. Это очень радовало население Мордовии, особенно эрзян, мокшан. Предполагалось, что до четвертого класса дети, эрзяне, мокшане, должны были изучать все предметы на родных языках. Но в самом деле в Мордовии до четвертого класса ни в одной школе не изучается, не преподается, вернее, на родных языках в школах Мордовии.

Bu “Erzä telen saqlaw fondı” räise Grigoriy Musalev ide. Äle süz “Erzyän mastor” gazetasınıñ baş möxärrire Yevgeniy Vladimiroviç Çetvergovqa.

– Yevgeniy Vladimiroviç, sezneñ gazetagıyznıñ iseme “Erzän mastor”. Ul erzä telennän tatarçağa “Erzä cire” dip tärcemä itelä. Sezneñ erzä cirendä erzä mäktäplärendä, Mordoviäneñ mäğärif turındağı qanunı häm “Milli mäktäp” programması başlanğıç klasslarda erzä tele uqıtu tele bulırğa tieş diep kürsätä. Mordoviä xakimiätläre bu qanunnarnı niçek tormışqa aşıra? Sezneñ gazeta häm “Erzä telen saqlaw fondı” bu problemanı çişüdä nindi çaralar kürä?

– К сожалению, приходится говорить, что принятые законы до сих пор по-настоящему не работают. Примером может быть то, что ни в одной школе в эрзянском селе эрзянский язык не стал языком обучения. Только лишь ведется как факультатив или как предмет – язык и литература. Что делает наш фонд в борьбе за конституционные права. Прежде всего выпускается эта газета – “Эрзянь мастор”. На ее полосах часто появляются материалы, защищающие интересы эрзян, мокшан, татар и других народов, в общем-то. Кроме того, Фонд спасения эрзянского языка уже второй раз проводит, проводил, точнее, митинг в опять же в защиту своих прав, за то, чтобы языки наши, родные языки стали не только предметом преподавания, но и языком обучения. То есть чтобы все предметы, хотя бы в начальном звене, преподавались, стали бы языками обучения. К сожалению, это не получается. Мы писали обращения в правительство, писали, наверное, года два тому назад, даже премьер-министру России, писали на имя Черномырдина, писали на имя Путина. Но, к сожалению, воз остается и ныне там.

Bu “Erzän mastor” gazetasınıñ baş möxärrire Yevgeniy Çetvergov ide.

Urıs bulmağan xalıqlarnıñ belem alu sisteması belän menä şundıy xällär böten Rusiädä. Nik soñ Konstitutsiä bozıla? Nik böten Rusiäda ğına tügel, ayırım alınğan ber Mordoviädä da tatar, muqşı, erzä balaları üzläreneñ konstitutsion xoquqları belän faydalana almıy? Nik mäktäplärdä uqıtu, başlanğıç klasslarda ğına bulsa da, tuğan teldä tügel, ä urıs telendä däwam itä?

Rusiä Federatsiäseneñ konstitutsiäse, Rusiä qanunnarı, respublikalarnıñ qanunnarı här keşegä üz tuğan telendä belem alu xoquqı birä. Ämma bu tabiği xoquqnı berniçä xäyläkär süz belän yuqqa çığaralar. Bu mäğärif buyınça programmalarğa häm konsepsiälärgä yazılğan xäyläkär süzlär şundıy: “Po jelaniyu roditeley”, dimäk, “Ata-ana teläge belän”. Urıs, ingliz, fransuz tellären, ximiä, fizika, matematikanı da “ata-ana teläge” belän genä uqıtsalar, Rusiäneñ mäğärif sisteması küptän tarqalğan bulır ide. Ä urıs bulmağan xalıqlarnıñ tuğan tellärendä uqıtunı “ata-ana teläge” däräcäsenä genä qaldıralar. Dimäk, Rusiä xakimiätläre urıs häm çit il tellären azçılıq xalıqlarnıñ tuğan tellärennän küpkä yuğarıraq bäyäli dip äytergä bula.

Älbättä, nindider tatar, yäisä muqşı, yäisä erzä awılınıñ böten ata-anası “bezneñ awılda başlanğıç mäktäptä uqıtunı tuğan telebezdä alıp barunı taläp itäbez” dip ğarizalar yazsa ide, qanunnar buyınça bu eş, hiçşiksez, eşläner ide. Ämma mondıy xällär Mordoviädä älegä kürenmi. Nik? Küpçelek ata-analarğa närsä kiräk? Alarnıñ ulları-qızları üskäç, mäktäpne betergäç, tormışta kübräk aqça eşlärdi bulsın, şul kiräk. “Ä tatarça bolay da süli beläbez bit”, dilär alar.

Azatlıq radiosı öçen Mordoviädän İrek Bikkinin

XS
SM
MD
LG