Accessibility links

Кайнар хәбәр

20 yün – Dönya Qaçaqlar Köne


Azatlıqnıñ yäkşämbe utırmasına xuş kildegez, xörmätle tıñlawçılar. Bügen bezneñ söyläşü Qaçaqlar temasına bağışlanır, ni öçen disägez – 20 yün – bötendönya qaçaqlar köne. Bäyrämme bu, ällä qayğı köneme – bu turıda soñıraq. Şulay uq berniçä minuttan bezgä Kärim Kamal quşılaçaq, ul – dönyanıñ qaysı şähärendä küpme aqça totıp yäşäp bulğanın söylär.

Başta süzne Qazan studiäsendäge Bikä Timerovağa biräsem kilä. Tatarstan başqalasında kiçä sabantuyları görläde. Bikä, niçek ütte kiçäge bäyräm?

-audio

Räxmät Bikä, Qazanda uzğan sabantuyı turında Bikä Timerovanı tıñladıq. Milli bäyrämebez bügen New York şähärendä, şulay uq Barnaul, Yekaterinburda, Omski ölkäseneñ Tara rayonında häm Taşkent şähärendä ütte, xörmätle tıñlawçılar. Kiläse yal könnäre sabantuyğa Samar, Tübän Novgorod, Qazaxstannıñ berniçä şähäre häm Germaniädäge Münxen tatarları çaqıra. Tatarlar dänyanıñ törle poçmağında taralıp yäşägängä sabantuyı da – dönya bäyrämenä äylänä bara. Bügen tapşıruda sezneñ iğtibarnı tağın ber köngä yünältäsem kilä. 20 yün – qaçaqlar könendä bäyräm çaraları ütkärelmi. Şaw-şulı çaralar ütsä dä – alarnıñ maqsatı küñel açu tügel.

Xalıqara migrasiä oyışması mäğlümatlärenä qarağanda bügenge köndä dönyada 20 million 500 meñgä yaqın qaçaq bar. Alar üz illärendäge suğıştan, törle çirlärdän, fäqirlektän yä köç qullanudan qaçıp kitkän. Qaçaqlarnıñ iñ zur öleşen fälestinnär täşkil itä. 4 millionğa yaqın fälestinle Jordaniä, Süriä, Livan, Gaza häm Könbatış Yarda yäşi. Çeçen qaçaqlarınıñ sanın yaqınça da äytep bulmıy, çönki Rusiä Çeçnyadan kitüçelärneñ "qaçaq" statusın tanımadı, şuña qaçaqlarğa yardäm itü oyışmaları alarnıñ qaya kitülären dä küzätä almadı. Xäzer Çeçen xakimiätläre, respublikağa kübräk investisiälär cälep itü öçen kire qaytuçılarnıñ sanın arttırıp kürsätergä tırışa. Berläşkän Millätlär Oyışması sannarına qarağanda dönyada 10 millionğa yaqın keşe tuğan töbägennän kitsä dä – çit ilgä çıqmağan. Çeçen qaçaqları da näq şuşı törkemgä kerä. Uzğan tapşıruda söylägän idem, xörmätle tıñlawçılar, 7 millionğa yaqın qaçaq üzläreneñ kimendä 10 yıl ğömeren qaçaqlar lagerlarında uzdıra. Anda olılarğa eş yuq, balalalar belem ala almıy. Qaçaqlar lagerlarında yäşäwçelärneñ kübese – xatın-qızlar häm balalar. Ägär dönyada keşe xoquqları bozılmasa – qaçaqlar bötenläy bulmas ide. Tuğan ilendä törle säbäplärdän – rasaçıl, dini, milli häm säyäsi säbäplärdän ezärleklänü oçrağında keşe qaçaqqa äylänä. Möhacirlärdän ayırmalı bularaq, qaçaqlar üz illärennän üzläre teläp, yaxşıraq tormış ezlärgä kitmi. İmmigrantlar telägän çaqta kire qayta ala, qaçaqlar – yuq. 2001nçe yılda 20 yündä berençe tapqır Dönya Qaçaqlar Köne bilgelände. Yıldan yıl bu kön kiñeräk bilgelänä. Qaçaqlar lagerlarında bäyräm çaraları ütä, dip uylıy kürmägez, xörmätle tıñlawçılar. Öysez-kiemsez-aşsız yäşägän qaçaqlarğa andıy bäyräm çaraları kiräkmäs ide. Şuşı könne Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ qaçaqlar agentlığı qaçaqlar xälenä dönya cämäğätçelege iğtibarın cälep itergä tırışa, qaçaqlarğa yardäm itüne sorıy. Bıyıl bu kön "öy dip atarlıq urın" isemle şiğär belän ütä. Çaralarnıñ maqsatı – qaçaqlar bulıp yäşägän millionlağan xalıqqa öy buldıru, alarnıñ yäşäw, eşläw häm belem alu xoquqın tä''min itü. Mäskäwdä bügen qaçaqlar oyıştırğan konsertlar uzdı, şulay uq fotoräsem kürgäzmäse açıldı. Tönyaq Ossetia başqalası Vladikavkazda 300gä yaqın bala asfaltta räsem yasaw bäygesendä qatnaştı, 70 çeçen balasına buşlay kino kürsätep haywannar baqçasına alıp barğannar. İnguşetiädä, Nazranda – qaçaq-balalar öçen konsert uzdı, çeçen balaların Vladikavkazğa ber köngä säyäxätkä alıp bardılar. Qazanda da comğa könne qaçaqlar öçen nindider çara uzğanın beläbez, ämma tulıraq mäğlümat alu mömkin bulmadı. Tatarstan Eçke Eşlär ministrlığı qarşındağı Migrasiä eşläre idaräse – eş küp bulğanlıqtanmı, ällä başqa säbäplärdänme Azatlıq xäbärçese belän aralaşırğa telämäde.

Praga şähärendä 18 yün comğa könne qaçaqlar Rock Cafe''ğa cıyılıp konsert oyıştırdı. Berläşkän Millätlär Oyışması Qaçaqlar agentlığı öçen bäten Çexiä buylap 6 ğına keşe eşli. İldä dirstänän artıq lagerlar bar. Ğadättä alar zur şähärlärdän yıraqta, urman eçendä urnaşqan. Çexiägä kilep qaçaq statusı sorawçılarğa berençe yıl eşläw röxsäte birelmi, dokumentları tikşerelgändä alar lagerda ğına torırğa tieş. Qaçaq bulıp kilüçelär arasında Ğiraq, Äfğanstan watandaşları küp, şulay uq çeçennar da bar. Boları çınnan da suğış barğan illärdän qaçıp çığuçılar. Şul uq waqıtta xäyerçelektän qaçırğa teläwçelär dä bar – Ukraina, Qırğızstan häm Qazaxstan kebek respublikalardan. Pragada uzğan çara bik cılı tä''sir qaldırdı. Törle illärdän cıyılğan qaçalar qunaqlarğa üz köylären uynap kürsätte, milli rizıqlarınnan awız itterde. Biredä ärmännärneñ xaçapurisın, ruslarnıñ vatruşkaların, törle tatlıq äyberlär aşap qararğa bula ide.

Tamaşanı üzen Gruziädän dip tanıştırğan berse – bik osta ärmän köylären uynap başladı. Anıñ çiratı uzğaç min aña berniçä soraw belän möräcäğät ittem. Mine älbättä, berençe soraw – ni öçen tuğan ciregezne taşlap kittegez digän soraw borçıy. -"Dini säbäplärdän kittek, bez "pyatidesyatniklar" çirkäwenä yöri idek, ä Gruziädä pravoslav çirkäwe bik köçle, başqa din wäkillären önämilär, bezgä höcüm dä buldı." Gruziädän üz dinen tota almaw säbäbe belän qaçıp çıqqan şuşı ärmän ğailäse kire watanına qaytırğa telär ideme? -"Ägär anda xällär yaxşırsa – eye. Bik qızğanıç, älbättä, minem anda äti-äniem, äbi-babalarım cirlängän." Söyläşüne tağın ber qaçaq, yäşäw röxsäte alunı şulay uq lagerda kötkän Räşid isemle qırğız yegete belän däwam itäbez. Annan min lagerda könegez niçek uza, dip soradım. -"İrtän torabız, doğa qılabız, irtänge aşqa barabız, annarı min qızımnı qarıym, anıñ belän uramğa çığabız, qunaqqa yöribez. Çäy bülmäsendä televizor bar, qaywaqıt şunda barıp kino qarıybız." Räşidneñ xatını Viktoriä häm 1 yäşlek qızı Roza bar. 4 aydan tağın ber bäbi kötälär. Balalar üstererlek şartlar barmı anda, dip soradım. -"Bez ayırım bülmädä torabız, vanna belän kuxnyanı tağın ber ğailä belän büleşäbez." Könenä 3 tapqır aşatu häm buşqa medetsina yardämennän tış Çexiä däwläte qaçaqlarğa könenä 12 krona birä – ägär ay buyna lagerdan kitmi yäşäsäñ bu aqça – 360 kronağa cıyıla ikän. Bu şulay uq yaqınça 360 sum digän süz, xörmätle tıñlawçılar. Räşidneñ xatını Viktoriädän – aşarğa citäme soñ, dip sorağaç cawap – "allağa şöker" bulsa, awırsağız nişlisez, digän sorawğa – "allağa tapşırdıq, awırmasqa tırışabız", buldı...

İnde äytkänemçä, mondıy çaralar dönyanıñ bik küp ilendä uzdı, xörmätle tıñlawçılar. Berläşkän Millätlär Oyışmasınıñ qaçaqlar agentlığı mäğlümatlärenä qarağanda bügenge köndä iñ naçar xäldä – Sudan qaçaqları. Andağı suğıştan qaçıp kürşe Çad ilenä kilgän qaçaqlar sanı 130 meñ dip isäplänä. Ber yıl eçendä ilneñ Darfur provinsiäsendä barğan suğışta 30 meñgä yaqın keşe hälak bulğan. Qaçaqlar lagerında şartlar bik naçar. Çad lagerendä yäşägän qaçaqlarnıñ berse, Ahmad Adam Ahmad, qaywaqıt aşarğa da äyber yuq, dip söyli: -"Tormışıbız bik awır, çönki qaywaqıt aşarğa äyber häm eçär su da bulmıy. Su citmi. Vitaminlı rizıq bötenläy yuq" dide afrika qaçağı.

Häm mondıy uq xäldä bulğan keşelär sanı xäzer dönyada 2 millionlap, dip isäplänä, xörmätle tıñlawçılar. Britaniäneñ Oxfam isemle yardäm agentlığı xezmätkäre Jane Beesley şuşı könnärdä genä afrikadan qaytıp, iñ tirän humanitar faciğa menä şunda, dip belderde:

-"Min su miçkäse yanında torğan ber törkem balalarnı küzättem. Su betkän bulsa da alar tamçılap sarqıp torğan su torbasına qulların suzğan ide. Alarnıñ qaysında timräw, başqalarında küz infeksiäse häm başqa törle yoğışlı çirlär bar. Alarğa aşaw citmi. Bez şunda bulğanda ğına da 11 keşe eç kitüdän ülgän, alarnıñ kübese – balalar. Bolay bulırğa tieş tügel" dide britan yardäm oyışması wäkile.

Dönya Qaçaqlar köneneñ mäğnäse – aç qaçaqlarğa yardäm itüdän dä tiränräk, xörmätle tıñlawçılar. Berläşkän Millätlär Oyışması xalıqara cämäğätçelekneñ iğtibarın – qaçaqlarnıñ barlıqqa kilüeneñ säbäplärenä yünältäse kilä. Dönyanı suğışlardan saqlaw – menä anıñ töp mäğnäse.

Sez Azatlıq radiosın tıñlıysız! 20 yün – xalıqara qaçaqlar köne, bez sezgä bu könneñ mäğnäsen häm törle illärdä uzğan çaralar turında söylädek. Şuşı minutlarda miña Kärim Kamal quşıldı. Kärim sälam!

-Sälam Alsu

Häm alğa taba söyläşüne bergä däwam itäbez. Qaçaqlar lagerınnan çığa alğan häm nindi dä bulsa ildä yäşäw xoquqı ala alğannar ğadättä zurraq şähärlärgä urnaşırğa tırışa, xörmätle tıñlawçılar. Anda elek elektän eş kübräk, dimäk yuğarıraq xezmät xaqı alıp yaxşıraq yäşäp bula ide. "Bula ide" dip äytäm çönki bu wazğiät inde 3 yıldan uq üzgärergä tora ikän. 2007nçe yılda şähär xalqı awılda yäşäwçelär belän çağıştırğanda – dönyada küpçelekne täşkil itäçäk. Bu tör mäğlümatne dä Berläşkän Millätlär Oyışması belgeçläre birä. Şähärdä keşe sanı kübäysä – bu, belgeçlär fikerençä, "sosial inqilabqa" kiterergä mömkin. Şul uq eş yuqlığı, qimmätçelek häm başqa tör sosial problemalar ere şähärlärdä dä bulaçaq. Kärim, sineñçä, xäzer ük bu problemalar sizeläme? Dönyanıñ qaysı şähärlärendä niçek yäşäp bula?

-audio

Azatlıqnıñ çirattağı yäkşämbe utırması şunıñ belän tämam, xörmätle tıñlawçılar.

Alsu Qormaş, Praga
XS
SM
MD
LG