Accessibility links

Кайнар хәбәр

Xalıqnıñ küpläp kitüe ilne xäyerçelekkä töşerä: Moldova möhacirläre


Xäyerçelek – keşelärneñ çittä eş ezläwenä kiterä, xalıqnıñ küpläp küçep kitüe – ildäge iqtisadi häm sotsial şartlarnı tağın da qatlawlandıra. Çılbır totaştı, xäl itü çarası yuq kebek. Elekke Sovetlar Berlege respublikalarnıñ kübese bügenge köndä näq şuşı xäldä yäşi. Xäzer Ukraina bu çılbırnı özergä omtılış yasıy. 21nçe noyaberdä – här 5nçe watandaşı çit ilgä kitep eşlärgä mäcbür bulğan Ukraina – alğa taba üz citäkçesen saylıyaçaq. Könbatış yaqlı Yuşçenko yaña yul kürsäterme ällä ukrainnar elekke tormışnı saylap Yanukoviç öçen tawış birerme? Kötergä küp qalmadı. Bügen süz Moldova turında.

Soñğı distä yıl eçendä Moldovadan yözlägän meñ keşe çitkä kitte. Alarnıñ qayberläre könbatışqa yul totsa, küpçelege – Rusiädä qaldı. Möhacirlärneñ yazmışları törleçä. Xatın-qızlarğa küp cirdä – sex qollıq häm keşe urlawçılar qulına elägü yanıy. Moldova – Yevropanıñ iñ xäyerçe däwlätlärdän sanala. Urtaça aylıq eş xaqı – 100 dollar da yuq. Ämma çittäge moldovannar öygä cibärgän aqça – böten ilneñ büdjetınnan ike tapqır artıq! – 500 millionnan alıp 1 milliard dollarğa qadär...

45 yäşlek Gavril Candu başqala Kişinewdan könyaqkönbatışqa taba urnaşqan keçkenä awılda 5 yäşlek qızı belän yäşäp yata. Gavrilnıñ inde berniçä yıl eşe yuq, anıñ xatını İtaliädä cıyıştıruçı bulıp eşli.

"Xatın kitergä mäcbür ide, çönki bu awırlıqlardan başqa törle niçek çığar idek? Ul inde 3 yılğa yaqın çit ildä. Uzğan köz öygä qaytıp kitte. Menä tizdän tağın qaytırğa tieş, annan soñ tağın kitäçäk."

Köndälek ixtiyaclardan tış Gavrilnıñ xatını cibärgän aqça – awılda keçkenä genä öy salırğa häm olı qıznıñ mäktäbenä dä citä ikän.

Candu''nıñ xatını – çit ildä legal eş tabu bäxetenä ireşkän siräk keşelärneñ berse. Ğadättä Moldova möhacirläre – tözeleştä häm awıl cirendä röxsätsez eşli.

Belgeçlär süzlärenä qarağanda Moldova xalqınıñ kimendä 20%tı, yağni 300 meñ keşe çit ildä. Yağni näq Ukrainada kebek ük – här 5nçe keşe. Räsmi bulmağan mäğlümatlär bu san – ber millionğa citä, di.

Xalıqara Xezmät Oyışmasınıñ uzğan yıl başlanğan Moldova öçen migrant programması eşçelärneñ çitkä kitüen tärtipkä salırğa tırışa. Programma koordinatorı Jana Costachi, Moldovada eşlärgä sälätle bulğan xalıqnıñ küpçelege ildän kitte, dip söyläde.

"İñ tübän sannarnı alsaq ta – çit ildä 300 meñgä yaqın keşe, alarnıñ kübese kontraktsız häm röxsätsez eşli, alar 25 belän 45 yäş arasında – bu inde – eşli alırlıq keşelärneñ küpçelege çit ildä ikänen kürsätä," dide programma wäkile.

Moldovadan kitüneñ iñ berençe säbäbe – xäyerçelek. Costachi däwam itä:

"Bäysezlek alğaç ta Moldova, Sovetlar Berlege çorı şirkätlärennän qısqartılğan meñlägän eşçelärne qaya quyarğa belmäde. Bu üz çiratında Moldovanıñ xezmät bazarında totrıqsızlıq tudırdı. Moldova bit tulısınça awıl xucalığı ile ikänen onıtmasqa kiräk".

Moldovadan küpläp kitü 1994nçe yılda başlanğan. Küptän tügel oyışqan Migrasiä Departamentı direktorı Olga Poalelungi, möhacirlekneñ 3 çorın bilgeli.

"Baştan uq, sovet çorında uq bik küp moldovannar Rusiäneñ üzäk töbäklärenä, Mäskäw yaqlarına eşlärgä kitä ide. Soñınnan yünäleş üzgärde – alar tel, mädäniät häm sotsial şartlar yaqın illärne saylıy başladı, bigräk tä İtaliägä keşe küp kitte, soñınnan Portugaliä, Gresiä, İspaniägä. 1998nçe yıldan möhacirlek yünäleşe tağın üzgärde häm xäzer moldovannar Germaniä, İrlandiä, Britaniägä kitüne xup kürä"

2003nçı yılnıñ üktäber häm noyaber aylarında Xalıqara Xezmät Oyışması häm Moldovadağı Soros fondı 5 meñ ğailädä fiker beleşü ütkärgän. Näticädä – kitüçelärneñ yartısınıñ Rusiägä yul totqanı açıqlanğan, çönki Rusiägä moldovannarğa viza kiräkmi. 18%tı İtaliägä kitä, çänki italyan räsmiläre moldovannarğa qarşı tügel. Xäzerge waqıtta İtaliädä 80 meñgä yaqın Moldova watandaşı bar dip isäplänä, häm alarnıñ 50 meñe – legal statusta yäşi. Şulay uq fiker beleşü, här öç ğailäneñ kimendä ber äğzaseneñ çit ilgä kitep eşläwen kürsätä. Mohacirlärneñ 70%tı – awıl cirennän. Eşlärlek keşelärneñ küpçelegeneñ çit ilgä çığıp kitüe arqasında bügenge köndä Moldovada tözeleş häm sänäğät tuqtağan.

Moldovanıñ tönyağındağı Grigorauca awılında yäşäwçe ike yeget Vasile Rotaru häm Anatolie Ungureanu, Azatlıq radiosınıñ Moldovadağı xäbärçesenä, awıldan kitä alğan böten keşe çit ilgä eşkä çığıp kitte inde, bez dä kiter idek, dip söyläp birgän.

"Kübese Mäskäwgä, Portugaliägä, İtaliägä kitte. Monda qartlar ğına qaldı, häm berniçä yäş keşe. Minem daimi eşem yuq, häm min älbättä çitkä kitü turında uylıym. Monda nişlim inde. Çit ildä aqça eşläp qaytıp monda yort salır idem. Min öylänmägän, añarçı äle aqça eşlisem bar. İke bertuğan apam bar, berse İtaliädä, berse monda," di 22 yäşlek Vasilie.

30 yäşlär tiräsendäge anıñ iptäşe, Ungureanu üz xikäyäsen söyläp birde:

"Minem xatınım ülde. İke balam bar, äz genä cirem bar. Barıbız da şunda eşlibez. qarağız minem qullarıma – qap qara. Bez çikläwek cıyabız. Çikläwek cıyıp kön küräbez. Waqıtlıça eş tabıp Krasnodarda eşläp qaytqan idem. Ber abıyem Yakutiädä, ikençese monda qayttı xäzer. Här kön bezne bik borçıy."

Eş bulmawı awıl cirendäge keşelärne genä tügel, beleme bulğannarnı da bik borçıy. Xalıqara Xezmät Oyışması wäkile Jana Costachi, ziyalılar da çittä eş ezli, di:

"Yuğarı beleme bulğan keşelär dä krizis kiçerä. Alarnıñ balaların üsterergä aqçaları yuq. Çit illärgä kitüçelär arasında mondıylar 30%nı täşkil itä. Elek alar däwlät sistemasında eşlägän bulğan, bu – ğalimnär, uqıtuçılar, mimarçılar, ingenerlar, tabiplar turında süz bara. Soñğı 10 yıl alar eşlägän şirkätlärdä bötenläy aqça yuq".

Moldovadan böten keşe dä kitergä teli dip uylaw döres bulmas ide. Tönyaqtağı Balti şähäre yanında keçkenä awılda yäşäwçe 4 bala anası Tania, "min başqa cirdä yäşäwne küz aldıma da kiterä almıym" di.

"4 balam bar. Balti şähärendä ruxi awırular xastaxanäsendä şäfqät tutaşı bulıp eşlim. Bik küp keşe kitte, minem tuğannar arasınnan da. Amerikada tuğannar bar. Bertuğan señlem İtaliädä, ul üz balasın miña qaldırıp kitte. Ul da şäfqat tutaşı, läkin bezneñ eş xaqına – 60 dollarğa yäşäp bulmıy. İrem 41 dollarğa tiñ xezmät xaqı ala. Şöker, bezgä bertuğan señlem häm äti-änilär yardäm itä. Min dä kitä alır idem, läkin mine monda närsäder tota. Başqa cirdä yäşäwne küz aldıma kiterä almıym."

Moldovadan kitkän meñlägän yäş xatınnar sex qollıqqa elägä. Sex qolıqqa bulmasa – başqa törle qolıqqa. Çığışı belän Kişinewdan bulğan 19 yäşlek Jannanı uramda satuçı bulırsıñ dip Mäskäwgä çaqıralar. Mäskäwgä kilgäç aña monaşka kiemen kidertep – aqça telänep utırırğa quşalar.

"Bezne Mäskäwneñ ber bazarına quydılar. Qap qara kiemdä bez muyınğa tartma asıp imeş Moldovada tözelüçe çirkäw öçen aqça cıydıq. Ämma bezneñ xucalarıbız – çegännär ide. Bez cıyğan aqçağa alar üzlärenä yortlar tözede, maşinalar aldı," dide Janna.

Şuşı xäldä qalğan Janna Moldovadağı tuğannarına, alar İnterpolğa möräcäğät itep – soñınnan xucalarınnan qaça alğan.

Moldovannar berençe çiratta aqça eşlär öçen kitä. Xalıqara Xezmät Oyışması häm Soros fondı mäğlümatlärenä qarağanda çit illärdä eşläwçe moldovannar urtaça ayına 800 dollar aqça qazana. Germaniä, Fransiä yä Britaniädä – 1200 dollar bulsa, Rusiädä tübänräk – 400 dollarğa yaqın. Moldovada urtaça eş xaqı 100 dollar. Ämma Moldova prezidentı Vladimir Voronin süzlärenä qarağanda, xäyerçelek ildä andıy uq qurqınıç däräcädä tügel ikän.

"Ğömüm xäyerçelek turında söyläw – zur xata häm kimsetü bulır ide. Qarağız änä Kişinew uramnarındağı keşelärne, alarnıñ niçek kienüen, nindi maşinalarğa utırıp yörüen. Mersedeslar tulgan, şähärneñ ber oçınnan ikençesenä ütep bulmıy, maşinalar tığılğan bula. Bu mäğlümatlär täfsille tügel kebek kürenä," dide prezident Voronin.

Tağın berniçä san, xörmätle tıñlawçılar. Çit illärdä eşläwçe moldovannar öylärenä yılına 500 meñnän alıp ber million dollarğa qadär aqça cibärä. Çağıştırır öçen – respublikanıñ 2004nçe yıl büdjetı – 450 million dollar ğına. Çittän bik küp aqça kerüe – Kişinewda yalılıq belän baylıq arasındağı upqınnı tağın da tiränäytte. Ber ük uramda – sovet çorında tözelgän panel yortlar qırıyında tezelgän çit il markalı maşinalarnı, qimmätle kibetlär vitrinaları yanına urnaşqan arzanlı qıty häm törkiä tawarların satuçı olı keşelärne kürergä bula.

Här 5nçe kibettä çit il aqçasın almaştıru urını bar, alarnıñ kübese täwlek buyı eşli. İnfläsiä üsä. Başqalada çittän kiterelgän äyberlär bik qimmät. Şuşı xäldä iqtisadçılar häm xalıq cirle xökümätne ğayepli.

Elekke jurnalist İoan Bouroş berniçä yıl elek Portugaliägä küçep kitkän. Anda ul tözeleştä eşli. Küptän tügel öyenä qaytıp kitkän waqıtta ul bezneñ xäbärçebezgä, bez barıbız da kire qaytır idek, dip söyläp birgän.

"Küp keşe qaytır ide, ämma bu qaytu Moldovadağı xällärgä bäyle. Çit ildä eşläp aqça cıyğan bik az keşe qaytıp aqçasın monda eşkä sala. Möhacirlär ağımınıñ tuqatawın kötmim, çönki monda ber ni dä üzgärmi bit. Moldova çittän kilgän aqçağa yäşi. Tuğannar ber bersenä yardäm itä, häm bu bik zur aqça. Citäkçelek närsäne dä bulsa üzgärtergä teläsä – bu aqçalar inde citkän bulır ide".

Xökümät Moldovağa investisiä salunı ciñeläytü yulların tikşerä. Premyer-ministr Vasile Tarlev süzlärenä qarağanda, berençe çiratta alar üz watandaşları turında uylıy.

"Bez aqçanıñ kire Moldovağa qaytuın telibez, häm bu aqçanıñ qimmätle maşinalar häm yortlarğa ğına tügel, ä cirle iqtisadnı üsterügä totıluın telibez. Minemçä, eşlär inde alğa bara, salımnarnı kimetäbez, urta häm keçe eşmäkärlärlekne üsterü yulların qarıybız", dide Moldova premyer-ministrı.

Moldovada cılı közge kiç. Ruseştii Noy awılında ber yäş parnıñ tuyı... Natalia häm Slavikka ikesenä dä 20 yäş:

Natalia:Min Kişinewda universitetta uqıym, ingliz häm alman tellären Slavik: Min daru industriäsendä, saqlağıçta eşlim.

Uqıp betergäç yaxşı eş taba almasa Nataliä ire Slavik belän Moldovadan kietrgä cıyına.

"Monda eş tabırmın dip ömetlänäm, läkin taba almasam, çit ilgä kitermen. Üzem genä tügel älbättä, irem belän. Üzem genä barsam bik küp problema bulaçaq. Ğailälär tarqala xäzer, ä bez äle öyläneştek kenä, min monı telämäs idem," di Natalia.

Natalianıñ äti-äniläre – Moldovadağı başqa äti-änilärdän ber ni belän dä ayırılmıy – alar balalarınıñ uqıp çığuın, yaxşı eş tabuın teli. Ägär bu eşne çit ilgä kitep ezlärgä turı kilsä – alar moña da qarşı tügel.

Şuşı uq awılda cirdä eşlägän Gheorghe Pamfilnıñ ike balası Quşma Ştatlarda yuğarı belem ala. Pamfil çın küñeldän – anıñ balaları, häm alar kebek tağın başqa yäşlär-kire Moldovağa qaytsa – xällärne yaxşığa üzgärter dip ışana.

"Bik küp aqıllı bala mäktäp tämamlağaç kitä. Alar kitergä mäcbür, çönki monda eş taba almıy. Kitüçelär – bik, bik buldıqlı yäşlär. Şuşı aqıllı yäşlär kire qayta başlasa, Moldovada, bezneñ Bessarabiädä üzgäreşlär başlanır, närsä bulsa da üzgärer dip ışanam."

Alsu Qormaş, Praga
XS
SM
MD
LG