AQ: Udmurtiä tatarları öçen 15 yıl buyına äzerlängän "Oçraşu" radio jurnalınıñ bıyılğı berençe tapşıruı efirğa çığıp ölgermäde. 1 ğinwardan cirle waqıtnıñ küp öleşe Rusiäneñ üzäk kanalına küçkäç – "Oçraşuğa", häm tağın başqa ber-niçä tapşıruğa, alar arasında udmurt programmalarına da urın qalmadı. Xäzerge waqıtta qısqa dulqınnarda Yuldaş tapşıruı ğına qaldı. Biredä älbättä süz – büdjetta qaralğan radio tapşırular turında bara. Xosusi dulqınnar tatar dönyasında älegä bik yuq, ul turıda süz soñıraq bulır. (audio). Xamidä Ğayfullina:
XG:Milli mäğlumat çaraları Rusiä citäkçelärenä kiräkme? Bu sorawğa açıqtan-açıq — yuq dip äytergä mömkin. 80-nçe yıllar azağında — Rusiäneñ törle töbäklärendä milli tellärdä — bu isäptän tatar telendä dä basmalar, tele häm radiotapşırular barlıqqa kilde. Alar xalıqnıñ uzañın üsterüdä , üz millätenä qarata küp yıllar törle çığanaqlardan xaqiqätkä turı kilmägän mäğlumatlar alıp, bu säbäple tuğan tiskäre fikerlären üzgärtergä yärdäm itte disäk arttıru bulmas. Çönki millättäşlärebez ul çığarılışlardan tatar xalqınıñ tarixına bağışlanğan säxifälär belän tanıştı, küp kenä mäğlumat tupladı. Tapşırular yolalarnı iskä töşerüdä zur rol'' uynadı, millättäşlärebez alarnı köndälek tormışta qullana başladı. İñ möhime,tatarlar tuğan telendä aralaşa başladı. Bolar barısıda, küräseñ, il başında utıruçılarnıñ säyäsäte belän turı kilmäde. Şuña da äkrenläp, tatar telendäge tapşırularğa birelgän efir waqıtı qısqartıla başlandı, gazetalarnı finanslaw çiklände.
2005-nçe yılnıñ berençe gıynvarennän Rusiä kanalında alıp barılğan tapşırular programmasına zur üzgäreşlär kertelde. Tapşıru waqıtları Mäskäwdäge citäkçelär tarafınnan yıl sayın, xättä yılına ikeşär tapqır üzgärtelep torsa da, äle milli programmalar yañğırıy ide. Ä ağımdağı yıldan milli tapşırular Rusiä kanalında bötenläy bulmayaçaq. Ütkän yıl azağında üzeneñ 15 yıllığın bilgeläp ütkän «Oçraşu» radiojurnalı yaña yıldan tapşırular programmasınnan töşep qaldı. Ul ğına da tügel, Udmurtiä respublikasınıñ töp xalqı — udmurt telendä dä xäzer Räsäy kanalında tapşırular bik çiklände — 25 minut irtän häm köndez 10 minutlıq xäbärlär.
Monıñ säbäbe— «Udmurtiä» däwlät teleradiokompaniäse citäkçelärenä Mäskäwdän VGTRK — Bötenrusiä teleradiokompaniäsennän kürsätmälär kilgän: 2005 yılnıñ berençe gıynvarennän cirle teleradiokompaniälärgä efir waqıtı ike tapqır qısqartıla. Elek ul 1380 säğät bulsa, xäzer 620 säğät qaldırıla. Şul uq waqıtta monıñ yartısın ğına Mäskäw finanslayäçäk, qalğan efir waqıtı öçen kompaniä üze aqça tabarğa tieş. Şulay itep, könenä durt säğät yarım tapşırular waqıtı ike säğätkä genä qaldırıldı.
Tağın ber närsägä iğtibar itmiçä bulmıy — milli teldä tapşırular efir waqıtınıñ 20 protsentın ğına täşkil itärgä tieş ikän. Efirdan atnalıq tatar tapşıruı, udmurt telendäge programmalar, balalar öçen rus häm udmurt telendäge çığarılışlar barısı da yuqqa çıqtı. Başta ul tapşırularnı öleşçä ul''tra qısqa dulqınnarğa küçerergä qarar qabul itelsä, xäzer bu kanalnıñ da kiläçäge ikele. 17 ğinwar''dä «Udmurtiä» däwlät teleradiokompaniäseneñ citäkçeläre 44 radio xezmätkäreneñ qulına ştatlar qısqartılu säbäple — ike aydan soñ alarnıñ kiräklege bulmawı turında qağäzlär tottırdı. Bu uñaydan tatar tapşıruların alıp baruçı jurnalist ta ştatta qaldırılmayaçaq. Udmurtiä tatar ictimaği üzäge citäkçeläreneñ bu xaqta kisätelüenä qaramastan, alar älegä qädär bu waqiğağa berniçek tä cawap birmäde. Ä daimi tıñlawçılar redaksiägä şaltıratıp, tapşıru efirdan yuğaldı, qaydan ezlärgä dip sorıy. Ber aktiv tıñlawçı - «Güzäl» tatar xalıq cır häm biyu ansamble citäkçese Nurulla Xucagaliev redaksiägä üze dä kilep citte. (audio)
Ä Udmurt radiosında waqiğalar bik qızıp kitte. Citäkçelär xezmätkärlär qullarına qısqartılu turında käğäzlärne xezmät qanunnarın bozıp tapşıruları açıqlandı. Şuşı uq Mäskäwdän kilgän faksta redaksiä ştatın qısqartu turında täqdimnär yuq, häm ul xat berkem tarafınnan da imzalanmağan.
Respublikanıñ profsoyuz oyışması xatalarnı kürsätep, citäkçelärgä qarşılıq belderep, xat yulladı. Şunnan soñ qısqartıluğa duçar bulğan xezmätkärlär qullarına qısqartılu kiçekterelüe turında ikençe käğäzlär tarattılar. Aldağı atnada waqiğalar niçek däwam itär, bilgele tügel.
İnde tatar tapşırularına kilgändä. Älegä ul''tra qısqa dulqınnarda atna sayın 40 minutlıq ädäbi-muzıkal'' «Yuldaş» tapşıruı efirğa çığaçaq. Ämmä anıñ da küpme ğömere qaluın äytüe qıyın. Milli tellärdä yañğırağan tapşırular il başında toruçılarnıñ tännärendä küptänge çir bulıp tora ide. Nihayät, ütkän yılda törle dairälärdä bulıp uzğan saylawlarda milli qartanı räxätlänep uynatıp, xalıq ışanıçın aldı alar. Xäzer millätlärneñ kiräge qalmadı. İkençe saylawlarğa qädär. Ägärdä alar bula qalsa.
AQ:. Udmurtiä radiosındağı üzgäreşlär belän Xamidä Ğayfullina buldı. Ulyan ölkäsendä tatar radiosı inde küptän yuq, bu mäs''älä başqa kütärelmi dä. Ä menä televideniädäge "Çişmä" tapşıruınıñ yazmışı borçılırğa citdi säbäp bulıp tora. "Çişmä" "qorıdı" 45 minuttan 20gä qaldı. Ulyan ölkäsendäge milli tapşırularınıñ niçek başlanuı häm bügenge xäle turında Ayrat İbrahimnı tıñlıyq. (audio)
AQ:Azatlıq dulqınnarında tatarlarnıñ mäğlümati dönyasındağı üzgäreşlär turında söyläwne däwam itäbez. Omskinıñ İrtış tele-radio şirkätendä berençe tatar tapşıruı 1988nçe yılda çıqtı. "Sälam" programmasınıñ 10 minuttan başlanıp ozınlığı 40 minutqa citkän çaqları buldı. Xäzer "Sälam" tatarlarnı radioalğıçlar yanına barı tik ayına 1 tapqır 15 minutqa cıya. Kiläse atnada Säläm tapşıruı 15 yıllığın bilgeli. Şulay uq fivral ayında monda da üzgäreşlär kötelä. Tulıraq mäğlümat belän Sania Mirxalieva:
SM: Omskidağı tatar mäğlümat çaralarınnan “İrtış” ölkä teleradio şirkäte qarşında eşläwçe “Sälam” proğrammasın äytergä bula. Bu tapşıru 1989-nçı yılda, meñgä yaqın imza quyılğan üteneç xatı belän ölkä citäkçelegenä möräcägät itkännän soñ açılğan ide. Tatar tapşıruı başta “Duslıq küperläre” digän radio-rubrikada, ayğa ber tapqır 10 minut eçendä çıqtı. Berniqädär waqıttan soñ ul , “Sälam” dip isemlänep, ayına ike märtäbä 20 şär minut çığa torğan tapşıruğa äylände. Törle yıllarda tapşırunıñ waqıtı ara barıp, 30, 40, 45 minutqa qädär citte. İldä bazar möğämäläläre urnaşa başlağaç, efir waqıtı qısqara başladı.“Sälam” tapşıruı ayına ber märtäbä 15 minut waqıt eçendä genä yañğırıy torğan tapşıruğa äylände.
Radiotapşırularnıñ eçtälegenä kilgändä, alarda ölkädä yäşäwçe tatar xalqınıñ tormışı yaqtırtıla, tatar telen, mädäniäten, ğoref-gädatlären propagandalawğa urın birelä, başqa töbäklärdä yäşäwçe tatarlar arasındağı bäyläneşlär çağıldırıla, ölkädäge tatar oyışmalarınıñ eşçänlege häm başqa küp törle temnar kütärelä. Älbättä, tapşırularda tatar cırlarına , moñnarına da urın birelä.
Tıñlawçılarnıñ ayıruça yaratıp tıñlağan säxifäläre – tapşırunıñ cirle talantlarğa häm istälekle datalarğa bağışlanğan bülege.
Mäğlüm ki, qayber töbäklärdä 2005-nçe yıl başında milli tapşırularnıñ efir waqıtları qısqartıldı. Omski teleradio şirqätendä yaña yıl başında milli tapşırularğa qağılğan üzgäreşlär bulmadı. Ämma üzgäreşlärneñ buluı bik ixtimal. Çönki minem “ Milli tapşırularnı kiläçäktä nindi üzgäreşlär kötä?” - digän sorawıma, “İrtış” däwlät teleradioşirkäte räyse urınbasarı İrinä Yüdinä, “Älegä bilgele tügel, fivral ayında Mäskäwdän kürsätmä kilergä tieş, milli tapşırularnıñ yazmışı bälki şunnan soñ tögäl açıqlanır”, - dip, bu turıda mäğlumat birüdän baş tarttı. Omskida tağın ber tatar mäğlumat çarası buluı – “Tatar dönyası” gazetasınıñ näşer itelüe turında da äytergä kiräk. Döres, gazeta älegä räsmi terkälmiçä, iğänäçe yärdäme belän, 999 danä bulıp çığarıla. Gazetanıñ baş möxärrire dä, üz xäbärçeläre dä yuq. Şulay da tatar aktivistları köçe belän ul 2004 yıl däwamında daimi çığıp kilde. Şunısı da iğtibarğa layıq – başta 4 basma bitle bulğan ğäzetä, soñğı waqıtta 8 bitle bulıp çığa başladı. Gazetada tatar dönyası yañalıqlarına, ölkädä yäşäwçe tatarlarğa bağışlanğan mäkälälär, tarixi häm mädäni temnarnı, ictimağıy oyışmalar eşçänlegen yaqtırtuçı yazmalar basıla. Gazetada seber tatarları problemnarına, mädäniätenä, yolalarına, fol''klorına bağışlanğan mäkälälär dä dönya kürä. Anda balalar häm dini säxifälärgä zur urın birelä.
Şunı da äytergä kiräk, älegä “Tatar dönyası” gazetasına yazılu oyıştırılmağan. Şulay da aktivistlar tırışlığı belän ul ölkäneñ iñ yıraq rayonnarına da barıp citä. Şunsı da ähämiätle - xalıqqa ul buşlay taratıla. Ğäzetänıñ iğanaçese - “Yenisey” korporatsiäse citäkçese Tamir äfände Alimbayıv, eşläre uñışlı barğan oçraqta, kiläçäktä dä ğäzetänı yärdämsez qaldırmasqa wäğdä birä. Şulay itep, tatar radiotapşıruınıñ kiläçäge Mäskäw qulında bulsa, tatar gazetäsınıñ kiläçäge tatar bayı häm Alla qulında.
AQ: Omskidağı xäbärçebez Sania Mirxalieva tatar mäğlümat çaraları öçen kilep tuğan awır wazğiättän çığu yulın täqdim itte – tatar bayları, iğänäçelär tabu. Bulmaslıq eş tä tügel, xörmätle tıñlawçılar. 2 fivral könne Qırımda Mäydan isemle yaña radio eşli başlayaçaq. FM dulqınnarında tapşırularnıñ yartısı ukrain telendä, 30%tı – qırım tatar telendä häm 20%tı urısça yañğrayaçaq. Dulqınnı qırım tatar eşmäkärläre finanslıy. Yamal-nenets okrugı başqalası Salexard şähärendä inde 13 yıl tatar kanalı eşläp kilä. Anda da bu eşne üz qulına tatar bayları alğan. Anda tapşırularnıñ waqıtın arttıru mömkinlege bar ämma eşlärgä jurnalistlar yuq. Ul arada Tömändä äzerlängän "işettem min bügen ber moñlı köy" tapşıruı yabıldı, "duslarğa suqmaq" programmasınıñ waqıtı qısqartıldı. Nail Alan däwam itä.
NA:Tömän şähärendä yäşäwçe Sacidä apa Qormanowa telefonnan çıltıratıp, tatar telendäge tapşıru bigräk qısqa, “käcä qoyrığı” qädär genä, qalğan ikän dip, borçıluın belderde. Tömän ölkäsendä yäşäwçe tatar-başqort xalqı 2004 nçe yılnıñ cäyennän “Duslarğa suqmaq” radioyazmalarnıñ yartısı kiselep 30 minutqa qaluına künekkännär ide inde. Yaña yıldan soñ ul tağın yartılaş kiselep, 17 minut qına qaldı. Säbäbe: “Mäskäw” VGTRK töbäklärdäge telerädioşirkätläreñ ğomum efir waqıtın qısqarttı. Şunlıqtan efirdağı böten tapşırularnıñ da waqıtları üzgärde, ozınlığı qısqardı. Bu efir säyäsäte dawılı tatar telendäge radiotapşıru östennän dä uzdı.
“Region-Tömän” telerädioşirkäte citäkçelege kiläçäktä, kön taläp itkän iqtisadi bazar mönäsäbätlärenä kürä, tüläwle, üz-üzen aqlıy torğan tapşırularğa kübräk ixtibar bulaçaq dip belderde.
Köz köne ük ölkä möxtäriäte şurası utırışında efir xälläreneñ bolay üzgäräçäge turında söyläşü bulğan ide. Ämma bügenge köngä qädär autonomiä isemennän tatar telendäge tapşırularnı yaqlap ölkä xaqimiätenä dä, telerädioşirkät citäkçelegenä dä ber genä qäğäz dä äzerlänmäde.
Uz waqıtında Tömän radiosında “Duslarğa suqmaq” radio jurnalınnan tış, “İşettem min bügen ber moñlı köy” tapşıruları da efirğa çığıp kilä ide. Xäzer bu yazmalar tarixta- arxivta ğına qaldı.
Mäskäwneñ yaña säyäsi seberkese başta telewideniä uramın yañaça seberep attı. Bu xällär 2004 nçe yılnıñ başında uq buldı. “Rossiä” kanalındağı böten ädäbi, publitsistik tapşırular da efirdan alındı. Şul isäptän 15 yıl efirğa çığıp kilgän “Oçraşular” tele tapşıruı da. Şirkät citäkçelege anı başqalar belän TVS qanalına küçerde. Waqıtı da üzgärde, qoyrığı da kiselde. Ayğa ike tapqır 22 minutlıq qına bulıp qaldı. Ä xalıq “Oçraşular”nıñ här atna sayın 50 minut efirğa çıqqan waqıtların xäzer sağınıp qına iskä ala. Elek Xantı-Mansi, Yamal-Nenes, autonom oqruğlarında, Tömän ölkäseneñ könyäğında yäşäwçelär kürä alğan “Oçraşular” nı TVS qanalına küçkäç Tömän şähäre häm yaqın-tirädäge awıllar ğına qarıy ala başladı.
Qayçandır ölkä külämendä efirğa çıqqan “Oçraşular” tele, “Duslarğa suqmaq” radio tapşırularınnan qala Tobol, Langepas qalalarınıñ xäm Yamal-Nenes autonom oqruğı başqalası Salexardnıñ urındağı üz tapşıruları da bar.
Langepaslılar menä 14 yıl bu “Tuğan tel” ne qarıylar. Anı berençe çığarılışınnan birle Nailä Äxmädiewa alıp bara.
-Başlanğanda 25 minut. -Ä ni öçen 15 minutqa qaldı? -Qısqarttılar böten programmalarnı. Bezneñ efir waqıtıbız qısqardı. İ barlıq proğrammalarnı da şulay 15 minutqa qaldırdılar. -Qayçannan qısqardı ul? -Noyäbrdän başlap qına. “Tuğan tel” tapşıruları şähärebezneñ büdjetına kertelgän häm şulay uq şähärneñ cirle idaräse qaramağında. Älegä qädär tapşıruarnı efirdan bötenläy alıp atmawları, röxsät birep kilüläre öçen Langepasnıñ böten tatar-başqortı räxmätlebez. Bezneñ öçen zur söyeneç.
Xantı-Mansi autonomiäle oqruğınnıñ Surgut, Neftyuganski, Tübänwarta, Megion häm başqa şähärlärendä dä tatar-başqort xalqı Langepastan kim yäşämi. Yaqınça 10-15% täşkil itä. Milli tormışları da üz cayına bara. Küpme tırışıp qarasalar da tatar telendä tele tapşırular aça almıylar. Nailä Äxmädiewa:
-Alar miña şulay uq soraw birälär. “Niçek sin başlap kitä aldıñ? Bez barıp-barıp qarıybız, bezgä här cirdä otkaz birälär, qarşı kilälär”,- dip. Min inde başlap kittem Neftyäniklarda. Bezdä neftyäniklarda qanal açılğan ide başta. Berençe barğaç, mine dä qoçaq cäyep qarşı almadılar. “Bu siña Tatarstan tügel, Tatarstanıña qaytıp kit!”,- didelär qayber keşelär. Min qatıraq tordım axırısı. Ärsezlegem belän bara torğaç ber röxsät birdelär, annarı ikençese kitte. Başlap cibärgändä 20-23 minut ta waqıt birälär tide. Ul waqıtta efir waqıtıbız çiklänmägän ide. Kön dä tapşıru yasasañ da bula ide. Annarı şulay uq xatlar cibärä başladılar. “Ni öçen tatarça ğına tapşıru bara, ni öçen başqa teldä tapşırular barmıy?”,- dip äytep. Telewideniäneñ direktorı üze efir aşa çığıp: “Teläge bulğan keşelär barığız da kilegez, räxim itegez. Bez sezneñ tapşırunı açarğa yärdäm itäbez”,- dide. Läkin berkem dä üze kilmäde. Tapşıru açırğa dip äytep. Bügenge köndä şulay uq jalobalar kilä. “Tuğan tel” tapşıruın alıp atırğa. Başqa millät xalıqları da açası kilä. Ä bügen inde äytälär: “Bez barlıq millät xalqına tapşıru açarğa röxsät birä almıybız. “Tuğan telne” şulay uq alıp ta ata almıybız. Anıñ auditoriäse zur. Anıñ yäşe zur”,- dip. Şulay itep “Tuğan tel” tapşıruın qaldırdılar efirda.
Tobol şähärendä 2004 nçe yılnıñ közendä tatar telendäge tele häm radio tapşırular 2 ay efirğa çıqmıy tordı. Bu xäl tatar xalqın bik borçıdı. Alar radionıñ ayğa ike tapqır çığa torğan “Seber däryäsı” tapşıruın da, öç tapqır bula torğan “Seber ile” tele tapşıruın da ruxıy tormışlarınıñ ayırılğısız ber öleşe itep kürergä künekkän ide. Efirğa çıqmıy torunıñ säbäben jurnalist Rimma Umitbayıwa bolay dip añlattı:
-Modernizatsiä, optimizätsiä digän yünäleşlär bulğan ide. Şunda qısqartular bulğan ide. Bezneñ tapşırularnıñ kiläçäge bilgesez ide. Bulırmı, bulmasmı? Xäzer çiştelär inde. “Ber qayçan da yapmıybız tapşırularnı”,- dip äyttelär. Bezneñ yaña direktor xäzer Fedor Nikolayeviç İvanov.
Tobolda tatar telendäge tapşırular Fedor İvanov räislegendäge TRK “Tobol''skoe vremyä” dä äzerlänsä dä, şähärneñ seber tatar mädäniät üzägeneñ ayırılğısız ber tarmağı. Üzäk räise Säfiulla İlyäsov süzlärençä, tatar telendäge tapşırular äzerlärgä dip şähär qaznası maxsus aqça birmi. Üzäkneñ ğomum byüdjetındağı başqa stätyälardan-matdälärdä alalar, qayber çaralarnı aqça sarıf itmiçä genä üz köçläre belän ütkärälär. Canğa qalğan sumnarnı tapşırular öçen totalar. 2005 nçe yılda tapşırular äzerläw öçen 154 meñ sum aqça kiräk bulaçaq. Soñğı waqıtta Tobolnıñ milli efir ozınlığı qısqardı. Elek tapşırular 30 ar minut bulsa, xäzer radiodan 15, tvdan 10 minutlıq qına bulıp çığa.
Yamal-Nenes autonom okrugında yäşäwçelär här şimbä könne köndezge säğät ikedä radioalğıçların açıp quyıp “Tuğan nurlar” tapşıruın tıñlıylar. Salexard şähärendä äzerlängän “Tuğan nurlar”nıñ çığa başlawına martta 13 yıl tulaçaq. Kötelmägän yañalıq- mondağı tapşırularnıñ ozınlığı kimemägän, ä artqan. Okrug tele-radioşirkäte jurnalistı Xäsänä Axina säbäben bolay dip añlattı.
-Bezneñ üzebezneñ qanal bar “Mayaq-24” da. Bez anı satıp alğan. Xäzerge köndä bezneñ maqsat: Yamal radiosınıñ programmalarınıñ külämen kübäytü. Mart ayınnan bezneñ yañalıqlar da könenä 10 märtäbä çığar dip, xäzer köngä 6 märtäbä çığa. Annan soñ bezneñ perespektivada miña zadaniä birdelär, ike yıl ütep tä bara. Şul tatar telendä teleprogrammalar xäzerläw. Tatar redaqsiäsendä üzebezneñ korrespondent bulmağaç, mömkinlek yuq. Jurnalist bulsa bezgä röxsät itelgän üzebezneñ proğramma belän çığarğa.
Yamal radiosı bügenge köndä komi-zıryan, nenes, selqup, tatar, uqrain, urıs häm xant tellärendä söyli.
Añlawığızça möxtäräm tıñlawçılar, Mäskäwneñ vertikäl säyäsäte töbäklärdä yäşäwçe millätlärneñ efirdağı ruxi - mädäni tormışına ise kitmägänlekne kürsätä. Töbäklärdä isä ruxi-mädäni tormışnıñ ähämiäten añlağan qayber türälär älegä efir waqıtın pıran-zaran kitermägän. Şulay da qullarına qäläm alıp yazuçı, mikrofon, kamera aldına utırıp söyläwçe jurnalistlar Bötenrusiä külämendä milli tapşırularnı yaqlawçı berär dokument äzerlänmäs mikän dip kötä.
AQ:Tömändäge xäbärçebez Nail Alan töbäklärdäge böten tatar jurnalistlarınıñ telägen belderde. Alar cirle tapşırularnı kem dä bulsa yaqlar, hiç yuğı bu wazğiätne iğtibarsız qaldırmas dip kötä.
Orenbur ölkä teleradio şirkätendä dä yaña yıldan üzgäreşlär buldı. Tatar tapşırularınnan "Läysän" isemle 50 minutlıq qotlawlar programması yabıldı. (audio)
Tatarstannan çittä tatarlar iñ küp yäşägän 5 töbäktän xäbärlär işettegez, xörmätle tıñlawçılar. Yabılğan programmalarnıñ elekke tıñlawçıları borçılıp redaksiälärgä şaltrata. Cirle jurnalistlar yaqlaw kötä.
Azatlıq radiosı alğa taba da sezne tatar dönyasında bulıp yatqan xällär belän tanıştırıp toraçaq. Bezdän ayrılmağız!
Alsu Qormaş Xamidä Ğayfullina Ayrat İbrahim Sania Mirxalieva Nail Alan Firüzä Äbsälämova
XG:Milli mäğlumat çaraları Rusiä citäkçelärenä kiräkme? Bu sorawğa açıqtan-açıq — yuq dip äytergä mömkin. 80-nçe yıllar azağında — Rusiäneñ törle töbäklärendä milli tellärdä — bu isäptän tatar telendä dä basmalar, tele häm radiotapşırular barlıqqa kilde. Alar xalıqnıñ uzañın üsterüdä , üz millätenä qarata küp yıllar törle çığanaqlardan xaqiqätkä turı kilmägän mäğlumatlar alıp, bu säbäple tuğan tiskäre fikerlären üzgärtergä yärdäm itte disäk arttıru bulmas. Çönki millättäşlärebez ul çığarılışlardan tatar xalqınıñ tarixına bağışlanğan säxifälär belän tanıştı, küp kenä mäğlumat tupladı. Tapşırular yolalarnı iskä töşerüdä zur rol'' uynadı, millättäşlärebez alarnı köndälek tormışta qullana başladı. İñ möhime,tatarlar tuğan telendä aralaşa başladı. Bolar barısıda, küräseñ, il başında utıruçılarnıñ säyäsäte belän turı kilmäde. Şuña da äkrenläp, tatar telendäge tapşırularğa birelgän efir waqıtı qısqartıla başlandı, gazetalarnı finanslaw çiklände.
2005-nçe yılnıñ berençe gıynvarennän Rusiä kanalında alıp barılğan tapşırular programmasına zur üzgäreşlär kertelde. Tapşıru waqıtları Mäskäwdäge citäkçelär tarafınnan yıl sayın, xättä yılına ikeşär tapqır üzgärtelep torsa da, äle milli programmalar yañğırıy ide. Ä ağımdağı yıldan milli tapşırular Rusiä kanalında bötenläy bulmayaçaq. Ütkän yıl azağında üzeneñ 15 yıllığın bilgeläp ütkän «Oçraşu» radiojurnalı yaña yıldan tapşırular programmasınnan töşep qaldı. Ul ğına da tügel, Udmurtiä respublikasınıñ töp xalqı — udmurt telendä dä xäzer Räsäy kanalında tapşırular bik çiklände — 25 minut irtän häm köndez 10 minutlıq xäbärlär.
Monıñ säbäbe— «Udmurtiä» däwlät teleradiokompaniäse citäkçelärenä Mäskäwdän VGTRK — Bötenrusiä teleradiokompaniäsennän kürsätmälär kilgän: 2005 yılnıñ berençe gıynvarennän cirle teleradiokompaniälärgä efir waqıtı ike tapqır qısqartıla. Elek ul 1380 säğät bulsa, xäzer 620 säğät qaldırıla. Şul uq waqıtta monıñ yartısın ğına Mäskäw finanslayäçäk, qalğan efir waqıtı öçen kompaniä üze aqça tabarğa tieş. Şulay itep, könenä durt säğät yarım tapşırular waqıtı ike säğätkä genä qaldırıldı.
Tağın ber närsägä iğtibar itmiçä bulmıy — milli teldä tapşırular efir waqıtınıñ 20 protsentın ğına täşkil itärgä tieş ikän. Efirdan atnalıq tatar tapşıruı, udmurt telendäge programmalar, balalar öçen rus häm udmurt telendäge çığarılışlar barısı da yuqqa çıqtı. Başta ul tapşırularnı öleşçä ul''tra qısqa dulqınnarğa küçerergä qarar qabul itelsä, xäzer bu kanalnıñ da kiläçäge ikele. 17 ğinwar''dä «Udmurtiä» däwlät teleradiokompaniäseneñ citäkçeläre 44 radio xezmätkäreneñ qulına ştatlar qısqartılu säbäple — ike aydan soñ alarnıñ kiräklege bulmawı turında qağäzlär tottırdı. Bu uñaydan tatar tapşıruların alıp baruçı jurnalist ta ştatta qaldırılmayaçaq. Udmurtiä tatar ictimaği üzäge citäkçeläreneñ bu xaqta kisätelüenä qaramastan, alar älegä qädär bu waqiğağa berniçek tä cawap birmäde. Ä daimi tıñlawçılar redaksiägä şaltıratıp, tapşıru efirdan yuğaldı, qaydan ezlärgä dip sorıy. Ber aktiv tıñlawçı - «Güzäl» tatar xalıq cır häm biyu ansamble citäkçese Nurulla Xucagaliev redaksiägä üze dä kilep citte. (audio)
Ä Udmurt radiosında waqiğalar bik qızıp kitte. Citäkçelär xezmätkärlär qullarına qısqartılu turında käğäzlärne xezmät qanunnarın bozıp tapşıruları açıqlandı. Şuşı uq Mäskäwdän kilgän faksta redaksiä ştatın qısqartu turında täqdimnär yuq, häm ul xat berkem tarafınnan da imzalanmağan.
Respublikanıñ profsoyuz oyışması xatalarnı kürsätep, citäkçelärgä qarşılıq belderep, xat yulladı. Şunnan soñ qısqartıluğa duçar bulğan xezmätkärlär qullarına qısqartılu kiçekterelüe turında ikençe käğäzlär tarattılar. Aldağı atnada waqiğalar niçek däwam itär, bilgele tügel.
İnde tatar tapşırularına kilgändä. Älegä ul''tra qısqa dulqınnarda atna sayın 40 minutlıq ädäbi-muzıkal'' «Yuldaş» tapşıruı efirğa çığaçaq. Ämmä anıñ da küpme ğömere qaluın äytüe qıyın. Milli tellärdä yañğırağan tapşırular il başında toruçılarnıñ tännärendä küptänge çir bulıp tora ide. Nihayät, ütkän yılda törle dairälärdä bulıp uzğan saylawlarda milli qartanı räxätlänep uynatıp, xalıq ışanıçın aldı alar. Xäzer millätlärneñ kiräge qalmadı. İkençe saylawlarğa qädär. Ägärdä alar bula qalsa.
AQ:. Udmurtiä radiosındağı üzgäreşlär belän Xamidä Ğayfullina buldı. Ulyan ölkäsendä tatar radiosı inde küptän yuq, bu mäs''älä başqa kütärelmi dä. Ä menä televideniädäge "Çişmä" tapşıruınıñ yazmışı borçılırğa citdi säbäp bulıp tora. "Çişmä" "qorıdı" 45 minuttan 20gä qaldı. Ulyan ölkäsendäge milli tapşırularınıñ niçek başlanuı häm bügenge xäle turında Ayrat İbrahimnı tıñlıyq. (audio)
AQ:Azatlıq dulqınnarında tatarlarnıñ mäğlümati dönyasındağı üzgäreşlär turında söyläwne däwam itäbez. Omskinıñ İrtış tele-radio şirkätendä berençe tatar tapşıruı 1988nçe yılda çıqtı. "Sälam" programmasınıñ 10 minuttan başlanıp ozınlığı 40 minutqa citkän çaqları buldı. Xäzer "Sälam" tatarlarnı radioalğıçlar yanına barı tik ayına 1 tapqır 15 minutqa cıya. Kiläse atnada Säläm tapşıruı 15 yıllığın bilgeli. Şulay uq fivral ayında monda da üzgäreşlär kötelä. Tulıraq mäğlümat belän Sania Mirxalieva:
SM: Omskidağı tatar mäğlümat çaralarınnan “İrtış” ölkä teleradio şirkäte qarşında eşläwçe “Sälam” proğrammasın äytergä bula. Bu tapşıru 1989-nçı yılda, meñgä yaqın imza quyılğan üteneç xatı belän ölkä citäkçelegenä möräcägät itkännän soñ açılğan ide. Tatar tapşıruı başta “Duslıq küperläre” digän radio-rubrikada, ayğa ber tapqır 10 minut eçendä çıqtı. Berniqädär waqıttan soñ ul , “Sälam” dip isemlänep, ayına ike märtäbä 20 şär minut çığa torğan tapşıruğa äylände. Törle yıllarda tapşırunıñ waqıtı ara barıp, 30, 40, 45 minutqa qädär citte. İldä bazar möğämäläläre urnaşa başlağaç, efir waqıtı qısqara başladı.“Sälam” tapşıruı ayına ber märtäbä 15 minut waqıt eçendä genä yañğırıy torğan tapşıruğa äylände.
Radiotapşırularnıñ eçtälegenä kilgändä, alarda ölkädä yäşäwçe tatar xalqınıñ tormışı yaqtırtıla, tatar telen, mädäniäten, ğoref-gädatlären propagandalawğa urın birelä, başqa töbäklärdä yäşäwçe tatarlar arasındağı bäyläneşlär çağıldırıla, ölkädäge tatar oyışmalarınıñ eşçänlege häm başqa küp törle temnar kütärelä. Älbättä, tapşırularda tatar cırlarına , moñnarına da urın birelä.
Tıñlawçılarnıñ ayıruça yaratıp tıñlağan säxifäläre – tapşırunıñ cirle talantlarğa häm istälekle datalarğa bağışlanğan bülege.
Mäğlüm ki, qayber töbäklärdä 2005-nçe yıl başında milli tapşırularnıñ efir waqıtları qısqartıldı. Omski teleradio şirqätendä yaña yıl başında milli tapşırularğa qağılğan üzgäreşlär bulmadı. Ämma üzgäreşlärneñ buluı bik ixtimal. Çönki minem “ Milli tapşırularnı kiläçäktä nindi üzgäreşlär kötä?” - digän sorawıma, “İrtış” däwlät teleradioşirkäte räyse urınbasarı İrinä Yüdinä, “Älegä bilgele tügel, fivral ayında Mäskäwdän kürsätmä kilergä tieş, milli tapşırularnıñ yazmışı bälki şunnan soñ tögäl açıqlanır”, - dip, bu turıda mäğlumat birüdän baş tarttı. Omskida tağın ber tatar mäğlumat çarası buluı – “Tatar dönyası” gazetasınıñ näşer itelüe turında da äytergä kiräk. Döres, gazeta älegä räsmi terkälmiçä, iğänäçe yärdäme belän, 999 danä bulıp çığarıla. Gazetanıñ baş möxärrire dä, üz xäbärçeläre dä yuq. Şulay da tatar aktivistları köçe belän ul 2004 yıl däwamında daimi çığıp kilde. Şunısı da iğtibarğa layıq – başta 4 basma bitle bulğan ğäzetä, soñğı waqıtta 8 bitle bulıp çığa başladı. Gazetada tatar dönyası yañalıqlarına, ölkädä yäşäwçe tatarlarğa bağışlanğan mäkälälär, tarixi häm mädäni temnarnı, ictimağıy oyışmalar eşçänlegen yaqtırtuçı yazmalar basıla. Gazetada seber tatarları problemnarına, mädäniätenä, yolalarına, fol''klorına bağışlanğan mäkälälär dä dönya kürä. Anda balalar häm dini säxifälärgä zur urın birelä.
Şunı da äytergä kiräk, älegä “Tatar dönyası” gazetasına yazılu oyıştırılmağan. Şulay da aktivistlar tırışlığı belän ul ölkäneñ iñ yıraq rayonnarına da barıp citä. Şunsı da ähämiätle - xalıqqa ul buşlay taratıla. Ğäzetänıñ iğanaçese - “Yenisey” korporatsiäse citäkçese Tamir äfände Alimbayıv, eşläre uñışlı barğan oçraqta, kiläçäktä dä ğäzetänı yärdämsez qaldırmasqa wäğdä birä. Şulay itep, tatar radiotapşıruınıñ kiläçäge Mäskäw qulında bulsa, tatar gazetäsınıñ kiläçäge tatar bayı häm Alla qulında.
AQ: Omskidağı xäbärçebez Sania Mirxalieva tatar mäğlümat çaraları öçen kilep tuğan awır wazğiättän çığu yulın täqdim itte – tatar bayları, iğänäçelär tabu. Bulmaslıq eş tä tügel, xörmätle tıñlawçılar. 2 fivral könne Qırımda Mäydan isemle yaña radio eşli başlayaçaq. FM dulqınnarında tapşırularnıñ yartısı ukrain telendä, 30%tı – qırım tatar telendä häm 20%tı urısça yañğrayaçaq. Dulqınnı qırım tatar eşmäkärläre finanslıy. Yamal-nenets okrugı başqalası Salexard şähärendä inde 13 yıl tatar kanalı eşläp kilä. Anda da bu eşne üz qulına tatar bayları alğan. Anda tapşırularnıñ waqıtın arttıru mömkinlege bar ämma eşlärgä jurnalistlar yuq. Ul arada Tömändä äzerlängän "işettem min bügen ber moñlı köy" tapşıruı yabıldı, "duslarğa suqmaq" programmasınıñ waqıtı qısqartıldı. Nail Alan däwam itä.
NA:Tömän şähärendä yäşäwçe Sacidä apa Qormanowa telefonnan çıltıratıp, tatar telendäge tapşıru bigräk qısqa, “käcä qoyrığı” qädär genä, qalğan ikän dip, borçıluın belderde. Tömän ölkäsendä yäşäwçe tatar-başqort xalqı 2004 nçe yılnıñ cäyennän “Duslarğa suqmaq” radioyazmalarnıñ yartısı kiselep 30 minutqa qaluına künekkännär ide inde. Yaña yıldan soñ ul tağın yartılaş kiselep, 17 minut qına qaldı. Säbäbe: “Mäskäw” VGTRK töbäklärdäge telerädioşirkätläreñ ğomum efir waqıtın qısqarttı. Şunlıqtan efirdağı böten tapşırularnıñ da waqıtları üzgärde, ozınlığı qısqardı. Bu efir säyäsäte dawılı tatar telendäge radiotapşıru östennän dä uzdı.
“Region-Tömän” telerädioşirkäte citäkçelege kiläçäktä, kön taläp itkän iqtisadi bazar mönäsäbätlärenä kürä, tüläwle, üz-üzen aqlıy torğan tapşırularğa kübräk ixtibar bulaçaq dip belderde.
Köz köne ük ölkä möxtäriäte şurası utırışında efir xälläreneñ bolay üzgäräçäge turında söyläşü bulğan ide. Ämma bügenge köngä qädär autonomiä isemennän tatar telendäge tapşırularnı yaqlap ölkä xaqimiätenä dä, telerädioşirkät citäkçelegenä dä ber genä qäğäz dä äzerlänmäde.
Uz waqıtında Tömän radiosında “Duslarğa suqmaq” radio jurnalınnan tış, “İşettem min bügen ber moñlı köy” tapşıruları da efirğa çığıp kilä ide. Xäzer bu yazmalar tarixta- arxivta ğına qaldı.
Mäskäwneñ yaña säyäsi seberkese başta telewideniä uramın yañaça seberep attı. Bu xällär 2004 nçe yılnıñ başında uq buldı. “Rossiä” kanalındağı böten ädäbi, publitsistik tapşırular da efirdan alındı. Şul isäptän 15 yıl efirğa çığıp kilgän “Oçraşular” tele tapşıruı da. Şirkät citäkçelege anı başqalar belän TVS qanalına küçerde. Waqıtı da üzgärde, qoyrığı da kiselde. Ayğa ike tapqır 22 minutlıq qına bulıp qaldı. Ä xalıq “Oçraşular”nıñ här atna sayın 50 minut efirğa çıqqan waqıtların xäzer sağınıp qına iskä ala. Elek Xantı-Mansi, Yamal-Nenes, autonom oqruğlarında, Tömän ölkäseneñ könyäğında yäşäwçelär kürä alğan “Oçraşular” nı TVS qanalına küçkäç Tömän şähäre häm yaqın-tirädäge awıllar ğına qarıy ala başladı.
Qayçandır ölkä külämendä efirğa çıqqan “Oçraşular” tele, “Duslarğa suqmaq” radio tapşırularınnan qala Tobol, Langepas qalalarınıñ xäm Yamal-Nenes autonom oqruğı başqalası Salexardnıñ urındağı üz tapşıruları da bar.
Langepaslılar menä 14 yıl bu “Tuğan tel” ne qarıylar. Anı berençe çığarılışınnan birle Nailä Äxmädiewa alıp bara.
-Başlanğanda 25 minut. -Ä ni öçen 15 minutqa qaldı? -Qısqarttılar böten programmalarnı. Bezneñ efir waqıtıbız qısqardı. İ barlıq proğrammalarnı da şulay 15 minutqa qaldırdılar. -Qayçannan qısqardı ul? -Noyäbrdän başlap qına. “Tuğan tel” tapşıruları şähärebezneñ büdjetına kertelgän häm şulay uq şähärneñ cirle idaräse qaramağında. Älegä qädär tapşıruarnı efirdan bötenläy alıp atmawları, röxsät birep kilüläre öçen Langepasnıñ böten tatar-başqortı räxmätlebez. Bezneñ öçen zur söyeneç.
Xantı-Mansi autonomiäle oqruğınnıñ Surgut, Neftyuganski, Tübänwarta, Megion häm başqa şähärlärendä dä tatar-başqort xalqı Langepastan kim yäşämi. Yaqınça 10-15% täşkil itä. Milli tormışları da üz cayına bara. Küpme tırışıp qarasalar da tatar telendä tele tapşırular aça almıylar. Nailä Äxmädiewa:
-Alar miña şulay uq soraw birälär. “Niçek sin başlap kitä aldıñ? Bez barıp-barıp qarıybız, bezgä här cirdä otkaz birälär, qarşı kilälär”,- dip. Min inde başlap kittem Neftyäniklarda. Bezdä neftyäniklarda qanal açılğan ide başta. Berençe barğaç, mine dä qoçaq cäyep qarşı almadılar. “Bu siña Tatarstan tügel, Tatarstanıña qaytıp kit!”,- didelär qayber keşelär. Min qatıraq tordım axırısı. Ärsezlegem belän bara torğaç ber röxsät birdelär, annarı ikençese kitte. Başlap cibärgändä 20-23 minut ta waqıt birälär tide. Ul waqıtta efir waqıtıbız çiklänmägän ide. Kön dä tapşıru yasasañ da bula ide. Annarı şulay uq xatlar cibärä başladılar. “Ni öçen tatarça ğına tapşıru bara, ni öçen başqa teldä tapşırular barmıy?”,- dip äytep. Telewideniäneñ direktorı üze efir aşa çığıp: “Teläge bulğan keşelär barığız da kilegez, räxim itegez. Bez sezneñ tapşırunı açarğa yärdäm itäbez”,- dide. Läkin berkem dä üze kilmäde. Tapşıru açırğa dip äytep. Bügenge köndä şulay uq jalobalar kilä. “Tuğan tel” tapşıruın alıp atırğa. Başqa millät xalıqları da açası kilä. Ä bügen inde äytälär: “Bez barlıq millät xalqına tapşıru açarğa röxsät birä almıybız. “Tuğan telne” şulay uq alıp ta ata almıybız. Anıñ auditoriäse zur. Anıñ yäşe zur”,- dip. Şulay itep “Tuğan tel” tapşıruın qaldırdılar efirda.
Tobol şähärendä 2004 nçe yılnıñ közendä tatar telendäge tele häm radio tapşırular 2 ay efirğa çıqmıy tordı. Bu xäl tatar xalqın bik borçıdı. Alar radionıñ ayğa ike tapqır çığa torğan “Seber däryäsı” tapşıruın da, öç tapqır bula torğan “Seber ile” tele tapşıruın da ruxıy tormışlarınıñ ayırılğısız ber öleşe itep kürergä künekkän ide. Efirğa çıqmıy torunıñ säbäben jurnalist Rimma Umitbayıwa bolay dip añlattı:
-Modernizatsiä, optimizätsiä digän yünäleşlär bulğan ide. Şunda qısqartular bulğan ide. Bezneñ tapşırularnıñ kiläçäge bilgesez ide. Bulırmı, bulmasmı? Xäzer çiştelär inde. “Ber qayçan da yapmıybız tapşırularnı”,- dip äyttelär. Bezneñ yaña direktor xäzer Fedor Nikolayeviç İvanov.
Tobolda tatar telendäge tapşırular Fedor İvanov räislegendäge TRK “Tobol''skoe vremyä” dä äzerlänsä dä, şähärneñ seber tatar mädäniät üzägeneñ ayırılğısız ber tarmağı. Üzäk räise Säfiulla İlyäsov süzlärençä, tatar telendäge tapşırular äzerlärgä dip şähär qaznası maxsus aqça birmi. Üzäkneñ ğomum byüdjetındağı başqa stätyälardan-matdälärdä alalar, qayber çaralarnı aqça sarıf itmiçä genä üz köçläre belän ütkärälär. Canğa qalğan sumnarnı tapşırular öçen totalar. 2005 nçe yılda tapşırular äzerläw öçen 154 meñ sum aqça kiräk bulaçaq. Soñğı waqıtta Tobolnıñ milli efir ozınlığı qısqardı. Elek tapşırular 30 ar minut bulsa, xäzer radiodan 15, tvdan 10 minutlıq qına bulıp çığa.
Yamal-Nenes autonom okrugında yäşäwçelär här şimbä könne köndezge säğät ikedä radioalğıçların açıp quyıp “Tuğan nurlar” tapşıruın tıñlıylar. Salexard şähärendä äzerlängän “Tuğan nurlar”nıñ çığa başlawına martta 13 yıl tulaçaq. Kötelmägän yañalıq- mondağı tapşırularnıñ ozınlığı kimemägän, ä artqan. Okrug tele-radioşirkäte jurnalistı Xäsänä Axina säbäben bolay dip añlattı.
-Bezneñ üzebezneñ qanal bar “Mayaq-24” da. Bez anı satıp alğan. Xäzerge köndä bezneñ maqsat: Yamal radiosınıñ programmalarınıñ külämen kübäytü. Mart ayınnan bezneñ yañalıqlar da könenä 10 märtäbä çığar dip, xäzer köngä 6 märtäbä çığa. Annan soñ bezneñ perespektivada miña zadaniä birdelär, ike yıl ütep tä bara. Şul tatar telendä teleprogrammalar xäzerläw. Tatar redaqsiäsendä üzebezneñ korrespondent bulmağaç, mömkinlek yuq. Jurnalist bulsa bezgä röxsät itelgän üzebezneñ proğramma belän çığarğa.
Yamal radiosı bügenge köndä komi-zıryan, nenes, selqup, tatar, uqrain, urıs häm xant tellärendä söyli.
Añlawığızça möxtäräm tıñlawçılar, Mäskäwneñ vertikäl säyäsäte töbäklärdä yäşäwçe millätlärneñ efirdağı ruxi - mädäni tormışına ise kitmägänlekne kürsätä. Töbäklärdä isä ruxi-mädäni tormışnıñ ähämiäten añlağan qayber türälär älegä efir waqıtın pıran-zaran kitermägän. Şulay da qullarına qäläm alıp yazuçı, mikrofon, kamera aldına utırıp söyläwçe jurnalistlar Bötenrusiä külämendä milli tapşırularnı yaqlawçı berär dokument äzerlänmäs mikän dip kötä.
AQ:Tömändäge xäbärçebez Nail Alan töbäklärdäge böten tatar jurnalistlarınıñ telägen belderde. Alar cirle tapşırularnı kem dä bulsa yaqlar, hiç yuğı bu wazğiätne iğtibarsız qaldırmas dip kötä.
Orenbur ölkä teleradio şirkätendä dä yaña yıldan üzgäreşlär buldı. Tatar tapşırularınnan "Läysän" isemle 50 minutlıq qotlawlar programması yabıldı. (audio)
Tatarstannan çittä tatarlar iñ küp yäşägän 5 töbäktän xäbärlär işettegez, xörmätle tıñlawçılar. Yabılğan programmalarnıñ elekke tıñlawçıları borçılıp redaksiälärgä şaltrata. Cirle jurnalistlar yaqlaw kötä.
Azatlıq radiosı alğa taba da sezne tatar dönyasında bulıp yatqan xällär belän tanıştırıp toraçaq. Bezdän ayrılmağız!
Alsu Qormaş Xamidä Ğayfullina Ayrat İbrahim Sania Mirxalieva Nail Alan Firüzä Äbsälämova
