Tatarstan uqu yortlarında tatar tele torışı

Azatlıq radiosı dulqınnarında sezne yänä tatar tele, bügenge köndä anıñ torışı, yäşäyeşe turında söyläşügä çaqırabız. Bügenge programmabıznıñ nigezendä Tatarstan respublikası uqıtuçılarınıñ belemen üsterü institutında uzğan Tügäräk östäl utırışı tora. Ul da respublikada bara torğan Ana tele aylığı qısalarında ütkärelde. Cıyılışta respublika Ministrlar kabinetınıñ Tellärne üsterü bülege citäkçese Kim Miñnullin, Däwlät Şurası deputatı Räzil Wäliev, Fän häm mäğärif ministrınıñ berençe urınbasarı Danil Mostafin, Tarix institutı belgeçläre, yuğarı uqu yortları, mäktäp wäkilläre qatnaştı. Söyläşüne uqıtuçılar belemen kütärü institutı rektorı İlsur Hadiullin alıp bardı. Tügäräk östäl utırışınıñ teması Milli tellärdä ezlekle belem birü sistemasınıñ torışı dip bilgelänsä dä, fiker alışu, älbättä, eçkäräk tä kerep kitep, ğomumän, tatar teleneñ xäle turında bardı.

Berençe bulıp süz alğan xökümät wäkile Kim Miñnullin Tatarstanda tellär säyäsäte, alarğa räsmi mönäsäbät turında söyläde.

Bezdä tel, milli mäs’äläläre yıl däwamında kön üzägendä tora. Respublikada tatar, rus telläre genä tügel, başqa millät wäkilläreneñ telläre dä iğtibarsız qalmıy. Çönki, bezneñ fiker buyınça, respublika bu mäs’älälärdä böten Rusiägä ürnäk bulıp torırğa tieş. Tatarstanda başqa millätlärgä nindi iğtibar kürsätelä, bezneñ millättäşlärgä şundıy mönäsäbät kürsätelsen öçen

Kim Miñnullinnıñ çığışınnan soñ, mäğärif sistemasında tatar teleneñ urını xaqında söyläşü başlandı. Süzne yuğarı uqu yortlarınnan başladılar. Bu turında çığış yasağan Qazan däwlät arxitektura-tözeleş akademiäseneñ dekanı Wağiz Fätxullin, üzläreneñ yuğarı uqu yortlarında alıp barılğan tatar telendä yuğarı belem birü xaqında söyläde. Alarnıñ bu ölkädä täcribäläre şaqtıy bay, çönki tatar telendä yuğarı belem birü belän monda inde 1991 yıldan birle şöğellänälär. Xäzerge köndä akademiädä 140 keşe tatar telendä belem ala. Läkin Wağiz Fätxullin süzlärenä qarağanda, alarnıñ sanı yıldan-yıl kimi bara. Ğomumän, äkrenläp kenä texnik belgeçlärne tatar telendä äzerläw betä bara, dip zarlandı ul. Şulay uq Wağiz äfände üzeneñ çığışında tatar telendä yuğarı belem birerlek uqıtuçılarnıñ citmäwe turında da söyläde häm üz täqdimnären dä citkerde.

Tatar telendä texnik belem birerlek, bezne almaştırırlıq belgeçlär citmi. Alarnı äzerlärgä kiräk. Tağın ber problema – soñğı yıllarda mäktäptä xätta tatar klasslarında da töp fännärne ata-anaları teläge buyınça digän sıltaw belän rus telendä uqıtalar. Bu küreneş tatar telendä yuğarı texnik belemne birüne töptän kisäçäk. Bigräk tä awıllarda rusça yaxşılap belmägän balalarğa fizika, matematikanı rusça uqıtıp, uquçılarnı da belemsez qaldıralar, bezneñ abiturientlarnıñ sanın da kimetälär

Wağiz Fätxullinnan soñ süz alğan veteran-uqıtuçı Zäkiä Ğömärova isä küp yıllar mäktäptä eşlägän keşe bularaq, üzeneñ çığışımda kübräk andağı problemalar turında söyläde.

Soñğı yıllarda respublikada niçä tatar mäktäbe, gimnaziäse açıldı. Ä xäzer qarasaq – alarnıñ inde yartısı rusqa äylänep bette. Yuğarı klasslarda matematika, fizika fännären rusça uqıtu ğına yarar äle. Läkin bit başlanğıç sıynıflardan uq tatar telendä uqıtmıylar. Ä bit äle Qayum Nasıyri, bala başlanğıç sıynıfta üzeneñ ana telendä belem alırğa tieş, dip äytkän. Annarı, ata-analar balaların tatar mäktäplärenä birmilär, dilär. Alar balaların birsen öçen bezneñ tatar gimnaziäläre başqa mäktäplärdän matdi yağı belän dä, uqıtu sıyfatı belän dä ayırılıp torırğa tieş

Mäğärif sistemasınıñ iñ tübän, läkin iñ möhim basqıçı – balalar baqçaları, anda milli belem birü problemaları xaqında Uqıtuçılar belemen üsterü institutı xezmätkäre Räşidä Borhanova fikerläre belän urtaqlaştı.

2000 yılda bez berençe märtäbä tatar balalar baqçaları öçen komplekslı programma eşlädek, läkin anıñ da metodik kiñäşlämäläre äle eşlänmägän. Andıy programmalar rus telle balalar baqçası öçen 40 bulsa, tatarnıqı isä – ber. Şulay uq, maxsus tatar balalar baqçaları öçen tärbiäçelär äzerläw dä qaralmağan. Barı tik bezneñ institut qına 90 yıllardan başlap belemne kütärü kursları eşläp kilä. Balalar baqçaları öçen maxsus berär fänni-metodik üzäk eşlärgä kiräk

Söyläşüdä qatnaşqan Tarix institutı ğalimnäre, uqıtuçılar belemen kütärü institutı xezmätkärläre, uqıtuçılar tatar telenä mäxäbbätne, ixtiramnı ğailädä tärbiälärgä kiräklege, äxlaqi tärbiäne köçäytü, qabul itelgän tellärgä qağılışlı qanunnarnıñ eşläw mexanizmnarın tabu, ana telenä iğtibarnı köçäytüneñ kiräklege turında söylädelär.

Söyläşüne yomğaqlap Tatarstan Däwlät Şurasınıñ deputatı Räzil Wäliev häm respublikanıñ Fän häm mäğärif ministrı urınbasarı Danil Mostafin tatar telen saqlap qalu, üsterü yünäleşendä Tatarstan xökümäte tarafınnan qılınaçaq ğämällär turında söylädelär, kiläçäktä bergäläşep eş alıp barırğa kiräklege turında iskärttelär. Räzil Wäliev fikerlär.

Ana teleneñ däwlät tele bulsın öçen, ul xalıqnıñ däwlätçelege bulırğa tieş. Däwläteñ bulmıy torıp, teleñne däwlät tele däräcäsenä kütärü – ul barı tik xıyal ğına. Ä bezneñ däwlätçelegebez nindi xäldä ikänen üzegez beläsez. Telne saqlap qalu eşendä bez berençe çiratta dönya täcribäsen öyränergä tieş

Respublikanıñ Fän häm mäğärif ministrı urınbasarı Danil Säfärov üzeneñ wazifaların äle küptän tügel genä başqarsa da, mäğärif ölkäsendä tel mäs’älälären yaxşı belä. Çönki mäğärif tarmağında inde küptännän eşli.

Min tellär mäs’äläsendä xislärgä bireşmäskä tırışam, çönki monda aldağı uñay häm tiskäre täcribäne iskä alıp, pragmatik qaraş belän eş itärgä kiräk. Yaña oyışqan ministrlıqta yuğarı uqu yortları belän eş itüçe ayırım üzäk bulaçaq. Uqu yortlarında tatar telendä belem birügä kilgändä, andıy täcribä respublikada bar. Här uqu yortı älege mäs’älädä üzeneñ üzençäleklären iskä alıp eş itärgä tieş. Bügenge köndä Fän häm mäğärif ministrlığı belem birüneñ sıyfatın tikşerüne alğa quydı. Monıñ öçen dä maxsus organ buldırılaçaq. Şulay uq, kadrlar mäs’äläse dä xäzer bezneñ ministrlıqnıñ kön üzägendä tora

Ä respublikanıñ uqıtuçılar belemen kütärü institutı rektorı İlsur Hadiullin üzlärendä uzğan tügäräk östäl utırışın menä niçek tämamladı.

Täqdimnär alar bik küp. Läkin alarnı kem eşlärgä tieş soñ? Alarnı bit bergäläp eşlärgä kiräk. Bez institut qarşında yaña laboratoriä açarğa cıyınabız. Ul milli mäğärifneñ problemaları dip atalaçaq. Min sezne barığıznı da şunda bergäläp eşlärgä, täqdimnäregezne kertergä çaqıram

Şulay itep, küptän tügel genä respublikanıñ uqıtuçılar belemen kütärü institutında uzğan Tatarstanda tellär temasına bağışlanğan tügäräk östäl utırışında küp kenä qızıqlı fikerlär yañğıradı, möhim täqdimnär äytelde. Alarnıñ qayberläre inde cıyılış barışında uq tormışqa aşu yulların taba başladı. Läkin çişelmägän mäs’älälär, eşläneläse eş tağı da kübräk. Älege fiker alışuda qatnaşuçılar bu xaqta işetep kenä belmi. Xäyer, milli tellärneñ problemaların xäl itü ber kön yäki ay, tege yäki bu bäyräm waqıtında ğına alıp barıp bulmıy. Tel barı tik anı härkönne qullanğanda, saqlağanda, öyrängändä, üstergändä genä saqlanıp qala. Bigräk tä, xäzerge, globalizatsiä, törle tellärneñ, mädäniätlärneñ, xalıqlarnıñ ber-berse belän bik tığız aralaşıp, yoğıntı yasap yäşägän waqıtta.

Gölnaz İlgizär