Sverdlov ölkäse mäğärif üsterü institutı başlanğıçı belän tatar tele uqıtuçılarınıñ belemen kamilläşterü buyınça eş däwam itä. Tatarstan mäğärif ministrlığı bu eştä bik zur yärdäm kürsätä. Uzğan yıl tatar tele uqıtuçıları ike yıllıq kurslar tämamlap, ikençe yuğarı belem alu turında diplom alğannar ide. Bu yıl maxsus seminarlar yärdämendä alğan belemnärne nığıtu östendä eş alıp barıla.
Bu eşneñ näticäse turında sorap, bez Sverdlov ölkä mäğärif üsterü institutı metodistı Zäytünä xanım Şäymöxämmätovağa möräcäğät ittek. Zäytünä xanım äytüençä, qızğanıçqa qarşı, küp kenä diplomlı uqıtuçılar eşsez yöri. İctimaği oyışmalar, milli mäğärifne üsterügä qarağanda, kereme yaqtan qulayraq, mäsälän, konsertlar oyıştıru, saylaw aldı kompaniäse belän şöğellänüne östen kürälär. Anıñ fikerençä, bay tatarlar milli mäğärifne üsterergä, uqıtuçılarğa yärdäm kürsätep torsa, bu eş üzeneñ cimeşlären birer ide.
Çınlap ta, Sverdlov ölkäsendä ber genä tatar mäktäbe dä yuq. Niçä yıllardan birle bu problema ata-analarnıñ balaların tatar telendä uqıtırğa telämäwe arqasında çişelmi kilä. Fevral' ayında tatar tele uqıtuçıları öçen oyıştırılğan seminarnı alıp baruçı, Qazan däwlät texnologiä universitetınıñ ike teldä uqıtu fakul'tetı dotsentı Nikolay Maksimov fikerençä, ata-analar monıñ belän balalarınıñ mömkinçeleklären çiklilär. Tatar tele öydä, duslar arasında söyläşü öçen genä qullanıla ala. Eştä, yäisä başqa urınnarda inde tuğan telne qullanıp bulmıy. Şuña kürä dä ata-analar tatar teleneñ kiläçägen kürmilär. Ämma ike teldä söyläşä belgän bala aqıllıraq, ul kübräk mäğlumat ala. Şuña kürä ata-analar balalarınıñ mömkinçeleklären çiklämäsennär ide, di ul.
Nikolay Valentinoviçnı tağın ber närsä borçıy ikän. “Töbäklärdän kilgän tatarlar, qayçaqta Tatarstanğa kilep, artığraq maqtanıp cibärälär, - di ul, Az ğına eş bula, anı küp itep söylilär. Süz millät yazmışı, tuğan tel turında barğanda, döresen söylärgä kiräk, tıynağraq bulırğa kiräk”.
Sverdlov ölkäsendä tatar tele uqıtu mä’säläseneñ torışı niçek soñ? Äceğol, Gäynä, Şäkür kebek awıllardan kilüçe uqıtuçılar tatar teleneñ ğömer-ğomergä uqıtıluı turında söylädelär. Başlanğıç klasslarda ike säğät, 5 klasstan 9 klassqa qädär öçär säğät däwamında tuğan tel häm ädäbiät däresläre kerä. Däresleklär citärlek, ädäbiät däreslekläre genä beraz citeşmi. Äzer programmalar yuk, Tatarstan mäktäplärenä yaraqlaştırılğan programmalarnı üzgärtep, däreslär sanına turı kiterep, programmalarnı uqıtuçılar üzläre tözi. Metodik qullanmalarnı da kübräk üzläre ezläp tabarğa, üz xisaplarına satıp alırğa mäcbür.
Başqa tatar awıllarında da eş yaqınça şulayraq tora. Ä menä Tübän Sırğa rayonınıñ Ufa Şigere awılında ber ük uqıtuçı ber ük balalarğa tatar telen dä, başqort telen dä uqıta. Uqıtuçı Räfisä xanım fikerençä, balalar öçen tel öyränüneñ ber awırlığı da yuq. Ata-analar ğına küp waqıt enädän döyä yasıylar, di ul. İke telne öyrängän balalar, telne genä tügel, ike xalıqnıñ da küñel baylığın, mädäniäten öyränälär. Bik qızıqsınalar. Räfisä xanım fikerençä, bu Ural töbägendä yäşäwçe, üzlären tatar dip sanawçı başqortlarğa, yäisä, üzlären başqort dip sanawçı tatarlarğa üzläreneñ kem ikänlegen añlarğa yärdäm itä.
Awıllarda şulay itep tatar tele häm ädäbiäte atnasına ike-öç säğät külämendä däres itep alıp barılsa, şähärlärdä yäşäwçe tatar balaları yäkşämbe mäktäbe belän genä çiklänälär.
Yuğarı Pışma şähären misal itep alası kilä. Berençe sanlı urta mäktäptä tatar yäkşämbe mäktäbe inde menä un yıllap eşläp kilä. Şähär xakimiäte dä, mäğärif bülege dä bu eşkä bik uñay qarıylar, häryaqlap yärdäm itep toralar. Xätta bıyıl biredä etno-kulturalı klass açu turında da süz alıp barılğan ide. Sverdlov ölkä mäğärif ministrlığı da, şähär mäğärif bülege dä bu eşkä barlıq şartlarnı da tudırğan ide. Ämma ata-analardan citärlek külämdä ğariza cıyıp alıp bulmadı. Mäktäptä uqıtu altı könlek rejimda bulğanğa, berdänber yal – yäkşämbe könnärdä tatar mäktäbenä yörergä teläwçe balalar sanı da kimegän.
Şulay itep, milli mäğärif üseşe yulında töp kirtä bulıp, niçek kenä säyer işetelmäsen, xalıq üze tora ikänlege açıqlana. Elegräk problemanı cirle xakimiätlärgä sıltarğa bula ide. Ä xäzer alda tağın da qatlawlı problema - milli üzañnı üzgärtü.
Fäwiä Safiullina, Yekaterinburg
Bu eşneñ näticäse turında sorap, bez Sverdlov ölkä mäğärif üsterü institutı metodistı Zäytünä xanım Şäymöxämmätovağa möräcäğät ittek. Zäytünä xanım äytüençä, qızğanıçqa qarşı, küp kenä diplomlı uqıtuçılar eşsez yöri. İctimaği oyışmalar, milli mäğärifne üsterügä qarağanda, kereme yaqtan qulayraq, mäsälän, konsertlar oyıştıru, saylaw aldı kompaniäse belän şöğellänüne östen kürälär. Anıñ fikerençä, bay tatarlar milli mäğärifne üsterergä, uqıtuçılarğa yärdäm kürsätep torsa, bu eş üzeneñ cimeşlären birer ide.
Çınlap ta, Sverdlov ölkäsendä ber genä tatar mäktäbe dä yuq. Niçä yıllardan birle bu problema ata-analarnıñ balaların tatar telendä uqıtırğa telämäwe arqasında çişelmi kilä. Fevral' ayında tatar tele uqıtuçıları öçen oyıştırılğan seminarnı alıp baruçı, Qazan däwlät texnologiä universitetınıñ ike teldä uqıtu fakul'tetı dotsentı Nikolay Maksimov fikerençä, ata-analar monıñ belän balalarınıñ mömkinçeleklären çiklilär. Tatar tele öydä, duslar arasında söyläşü öçen genä qullanıla ala. Eştä, yäisä başqa urınnarda inde tuğan telne qullanıp bulmıy. Şuña kürä dä ata-analar tatar teleneñ kiläçägen kürmilär. Ämma ike teldä söyläşä belgän bala aqıllıraq, ul kübräk mäğlumat ala. Şuña kürä ata-analar balalarınıñ mömkinçeleklären çiklämäsennär ide, di ul.
Nikolay Valentinoviçnı tağın ber närsä borçıy ikän. “Töbäklärdän kilgän tatarlar, qayçaqta Tatarstanğa kilep, artığraq maqtanıp cibärälär, - di ul, Az ğına eş bula, anı küp itep söylilär. Süz millät yazmışı, tuğan tel turında barğanda, döresen söylärgä kiräk, tıynağraq bulırğa kiräk”.
Sverdlov ölkäsendä tatar tele uqıtu mä’säläseneñ torışı niçek soñ? Äceğol, Gäynä, Şäkür kebek awıllardan kilüçe uqıtuçılar tatar teleneñ ğömer-ğomergä uqıtıluı turında söylädelär. Başlanğıç klasslarda ike säğät, 5 klasstan 9 klassqa qädär öçär säğät däwamında tuğan tel häm ädäbiät däresläre kerä. Däresleklär citärlek, ädäbiät däreslekläre genä beraz citeşmi. Äzer programmalar yuk, Tatarstan mäktäplärenä yaraqlaştırılğan programmalarnı üzgärtep, däreslär sanına turı kiterep, programmalarnı uqıtuçılar üzläre tözi. Metodik qullanmalarnı da kübräk üzläre ezläp tabarğa, üz xisaplarına satıp alırğa mäcbür.
Başqa tatar awıllarında da eş yaqınça şulayraq tora. Ä menä Tübän Sırğa rayonınıñ Ufa Şigere awılında ber ük uqıtuçı ber ük balalarğa tatar telen dä, başqort telen dä uqıta. Uqıtuçı Räfisä xanım fikerençä, balalar öçen tel öyränüneñ ber awırlığı da yuq. Ata-analar ğına küp waqıt enädän döyä yasıylar, di ul. İke telne öyrängän balalar, telne genä tügel, ike xalıqnıñ da küñel baylığın, mädäniäten öyränälär. Bik qızıqsınalar. Räfisä xanım fikerençä, bu Ural töbägendä yäşäwçe, üzlären tatar dip sanawçı başqortlarğa, yäisä, üzlären başqort dip sanawçı tatarlarğa üzläreneñ kem ikänlegen añlarğa yärdäm itä.
Awıllarda şulay itep tatar tele häm ädäbiäte atnasına ike-öç säğät külämendä däres itep alıp barılsa, şähärlärdä yäşäwçe tatar balaları yäkşämbe mäktäbe belän genä çiklänälär.
Yuğarı Pışma şähären misal itep alası kilä. Berençe sanlı urta mäktäptä tatar yäkşämbe mäktäbe inde menä un yıllap eşläp kilä. Şähär xakimiäte dä, mäğärif bülege dä bu eşkä bik uñay qarıylar, häryaqlap yärdäm itep toralar. Xätta bıyıl biredä etno-kulturalı klass açu turında da süz alıp barılğan ide. Sverdlov ölkä mäğärif ministrlığı da, şähär mäğärif bülege dä bu eşkä barlıq şartlarnı da tudırğan ide. Ämma ata-analardan citärlek külämdä ğariza cıyıp alıp bulmadı. Mäktäptä uqıtu altı könlek rejimda bulğanğa, berdänber yal – yäkşämbe könnärdä tatar mäktäbenä yörergä teläwçe balalar sanı da kimegän.
Şulay itep, milli mäğärif üseşe yulında töp kirtä bulıp, niçek kenä säyer işetelmäsen, xalıq üze tora ikänlege açıqlana. Elegräk problemanı cirle xakimiätlärgä sıltarğa bula ide. Ä xäzer alda tağın da qatlawlı problema - milli üzañnı üzgärtü.
Fäwiä Safiullina, Yekaterinburg
