Yubiley ütkärü bik mäşäqätle, zur çığımlı eş bulsa da, barıber anı ütkärälär. Bik yaratıp, çığımnarına qaramıyça, zurlap, dus-iş, ağay-enene çaqırıp, doşmannarğa kürsätep bäyräm itälär.
Berär kontor, idärä üzeneñ yubileen ütkärsä, aña iğtibar arta. Anıñ turında gäzitkä yazalar, televizordan kürsätälär, qayberäwlärgä medal' dä birüläre dä mömkin äle. Citeşmägän yaqlarnı kürsätü, tişek-toşıqlarnı yamaw öçen dä forsat tua.
Qazan şähäreneñ meñellığı menä şundıy şaqtıy primitiv, tübän tä'siratlardan çittäräk häm östänräk. Çönki Rusiäneñ kiñleklärendä borınğı mädäni urınnar, qalalar bik az. Xätta Mäskäw üze dä äle 8 ğasır elek qorıla başlağan. Küpçelek qalalar büränä yort, balçıq häm ağaç trotuar, sazlıq arasında ğömer itkännär. Ällä niçä meñellıq Misır, Vizantiä, borınğı Rim, Yuan tarixları belän yarışırğa klimat häm sotsial'-iqtisadi şartlar mömkinlek birmi. Xätta güzäl Peterburg ta nibarı 300 yäşen tutırdı. Ä Qazan ul qala ğına tügel, ä borınğı Qazan xanlığı, Aldı Urda, Böyek Bolğar, Törki qaharmanlığı turında iskä töşerüçe qala. Qazannıñ häm xäzerge tatarlarnıñ tarixı bügenge Rossiäneñ tamırların tiränräk häm dä kiñräk taraflarğa cibärä. Şuña küräder inde Qazannıñ yubileen zurlap ütkärelde, xätta Rusiä prezidentı tatarça çığış yasap, taptalğan tarixnı pıçraq-tuzannan çistartu mömkinlegenä işarä yasadı. Şunsız da bulmıydır, çönki Rusiäneñ borınğı tarixı çit däwlättä Ukrainanıñ Kiev qalasında qaldı. Ladoga tiräsendä dä ällä ni zur sivilizatsiä tabıp bulmıy. Qısqası, zihene tögäl bulğan Rusiä zıyalıları da, Tatarstan xalqı häm bigräk tä tatarlar Qazan bäyrämenä söyendelär.
Ämma nindider may zavodınıñ, möxtäräm professornıñ yubiley belän Rusiäne däwlät itügä öleş kertkän, bu ildäge borınğı mädäniät üzäge bulğan Qazannıñ 1000 yıllığı arasında ayırma şaqtıy zur bit. Şuña kürä qayberäwlärneñ Qazan yubiley danına könläşü ğacäp xäl. Yuğisä alar bötenläy yoqısın yuğalttı. Bu tatarlar artıq şäbäyep kitmäsen, üzläreneñ küplege, mädänilege belän bezneñ täräzälärne qaplamasın dip ut yota qayberäwlär.
Menä ber misal. Başqortstan tatarlarınıñ iñ zatlılarına bu respublikanıñ räsmi xakimiäte yubileyğa barmasqa kiñäş birde. Äytkänne tıñlamıyça, Qazanğa barğan oçraqta eştän quılu, salım inspeksiäse häm başqa revizorlardan tikşertü mömkinlegen dä yäşerep tormadılar. Näticädä, Bötendönya tatar kongressı oyıştırğan cıyılışqa barırğa saylanğan yegermeläp keşe urınına yaña delegatlar saylarğa turı kilgän. Äle yulğa çıqqaç, avtobuslarnı tikşerülär, yäşerenep kenä transport alıştırular diseñme - barısı da buldı. Ämma Ufa tatarları barıber Qazanğa kilde, matur itep bäyräm ittelär, üzlären kürsättelär, ğömergä kürmägännären kürdelär.
Qazan yubileena Mäskäw 50,60,70 milliard aqça birde dip sızlanuçılar tabıldı. Monısı da yalğış. Bäyräm ütkärergä, yor-qoymaların buyarğa, aş mäcleslärenä, qalcalar äzerlärgä aqça birep toruçı Mäskäwne küz aldına kiterü qıyın. Çönki Tatarstan üze yıl sayın distälärçä milliard. Mäskäwgä tüli. “Tatneft” berläşmäseneñ ber yıllıq kereme 70 milliard sum dilär. Şunıñ küpmese eşne oyıştırırğa kitä dä, küpmese Mäskäwgä äytüçe yuq. Häm dä Qazannıñ menä niçä distä, xätta niçä yöz yıl buyı iğtibarsız, aqçasız qaldırıluı da küplärgä mäğlüm tügel. Respublikanıñ nefte, polietilenı, avtomobil', oçqıç, vertolet, kompressorları böten dönyağa tarala, ä aqçası qaytmıy. Borınğı şähär ike- öç yöz yıl elek tözelgän yortlar, yullar tuzanında utırdı. Qazannıñ meñellığı aldınnan şul xäräbälärne çistartu başlandı. Anıñ da äle iñ zur öleşen respublika üze başqara. Äytik, tuzğan toraq programması öçen här oyışma un yıl inde östämä salım tüläde. Mäskäw birgänne kötep torsalar, ille meñ ğailä truşçobalardan mäñge çığası tügel ide. Şuña kürä äle dä Qazannıñ cimerek häm iskergän urınnarı tağın ike yubiley ütkärsäñ dä, beraz qalır kebek.
Ä yubileylar qaywaqıt qına säyäsi uyınnarğa äylänep kitä. Äytik, Başqortstannıñ Rusiägä üz teläge belän quşıluğa 450 yıl tulu bäyräm iteläçäk. Bik mäslixät, üze teläp quşılğaç, xäyerlegä bulsın. Qazannı alğannan soñ kiñäygän Rusiä däwlätenä quşılğan başqort qabiläläreneñ territoriäse, däwlätçelege ber kemgä mäğlüm tügel. Başqortstan digän il bulmağaç, ul 1919 yılağına tözelgän. Şulay bulğaç, niçek itep bulmağan, xakimiäte, çikläre, liderı bulmağan «il” 16 ğasırda Rusiägä quşıla alsın ikän? Ayırım qabilä başlıqları rus patşasın tanığan ikän, dimäk başqa çaraları qalmağan. Qazannı alğan patşa bezgä şäfqät'leräk bulsın dip baş iep barğannar. Şunnan soñ öç ğasır buyı yöz illeläp başqort vosstanieläre şul üzläre teläp quşılğan däwlätkä qarşı suğışalar. Dimäk, bäğze yulbaşçıları quşılğan, ikençeläre hiç baş iärgä telämägän. Mäsälän, başqortstannıñ räsmi gerbına quyılğan Salawat Yulaev. Näq şul patşağa qarşı xalıq suğışın citäklägän yäwgir bulğan. Quşılır di siña Salawat Yulaev üz teläge belän.
İnde nişlärgä, beräwlär üze teläp quşılğan, ikençeläre mäc'bür bulğan. İñ möhime urta ğasır diplomatiäse, suğış talaşları 21 ğasırda qullanu. Zamanası da, şartları da başqa.
Menä tağın ber äkämät. 2007 yılda Başqortstannıñ Rusyagä quşıluı bäyräm itelsä, 2008 yılda Ästerxan qalasına nigez salınunıñ 450 yıllığı ütkäreläçäk ikän. Işanmasağız, Rusiä prezidentınıñ şuşı yılnıñ 12 oqtyäberendä çığarğan 1200 ukazın tabıp uqığız. Aqqa qara belän Ästerxan tözelügä 450 yıl dip yazılğan. Rusiä fännär akademiäseneñ iñ abruylı kitapların açıp qarasaq Ästerxannıñ 13 ğasırdan bilgele buluı yazılğan. Nu inde ağay-ene 16 ğasırda Ästerxan bulmasa, İwan Groznıy anı niçek ayulap alır ide soñ? Menä bit xikmät. Ul bit näq şul yıllarda üzen kenäz “Moskovskiy” ğına tügel, ä “sar' Qazanski, Ästerxanski, annarı Sibirski”, dip atağan. Ägär dä şähärne, däwlätne ayulap alğaç qına ul tözelä başlağan dip sanasañ, Qazanğa da bit meñ tügel, ä nibarı 453 yıl ğına tula ide. Menä şundıy tarixi xikmätlär zamanında yäşibez. İñ möhime ğäcäplänmäskä öyränergä kiräk. Änä bit ästerxanlılar da hiç aptıramıy, üz bäyrämnärenä äzerlänälär. Tarixnı Ukaz belän yaza torğan zamana citte, duslar, qotlı bulsın! Bäyräm belän, ästerxanlılar!
Rimzil Wäli
