1898 yılda Mançuryadä Könçığış Qıtay Timeryulınıñ tözeleşe başlanu belän Yıraq Könçığışqa ruslardan başlap, Rusiä İmperiäseneñ başqa törle etnik törkemnäre belän bergä tatar-başqortlarnıñ da 1920 yıllarğa qadär bu cirlärgä küçülären küräbez. Läkin Mançurya (soñraq Qıtaynıñ xaqimiätennän ayırılıp Yaponiäneñ qanatı astında barlıqqa kilgän Mançutigo), Qoreya (bu cirlär dä 1910 yılda Yaponiäğa quşıldı), Qıtay häm Yaponiä dürtpoçmagında häm iñ azında 25-30 törle şähär, şähärçek, awıl yäisä stansiälärdä yäşäwçe törek-tatarlar, ber cirdä sannarı kübäyu belän dini häm milli üzleklären saqlap qalu öçen mäçetlär, mäktäplär häm oyışmalar buldıru eşçänlegenä kereştelär.
Älbättä, monda salınğan mäçet, mäktäp häm oyışmalar yäşäwçelärneñ säyäsi häm matdi xällärenä qarap törle zurlıqta häm törle üzençälektä bula ide. İsemnäre häm eşçänlekläre iñ küp telgä alınğannardan Mançuriädä Xaylar, Xarbin, Mukden häm Sinzin; Koreada Seul (Qeyjo) Qıtayda Tientsin belän Şanxay, Yaponiädä Tokio, Kobe, Nağoya häm Kumamato cämğıätläre ide.
1933 yılda tanılğan yazuçı Ğayaz İsxaqinıñ Yıraq Könçığışqa kilüe isä yaña ber canlanu alıp kilä. Ul bu yaqlarğa Rusiäneñ eçendä bäysez, iñ azında azat törek-tatar däwläten buldıru telägen simvollaştırgan “İdel-Ural” ideyäsın taratu maqsatı belän kilgän ide. Milli üzañların bu bötenläy yat bulğan cirlärdä yuğaltu qurquı belän yäşägän, kübeseneñ tuğan illäre belän arasında bulğan ruxi häm matdi bäyläneşläre yuğalmağannar öçen bu ideyänı qabat uyatu şaqtıy qızıqsınu tudırdı. Şul maqsattan çığıp başta 1934 yılnıñ may ayında Yaponiäneñ Qobe şähärendä öç könlek qorıltay ütkärelde. Yıraq Könçığıştağı törek-tatarlar berdäm Üzäk tiräsendä cıyılırğa digän qararğa kilä. Bu qorıltayda böten illärdän dä delegatlar qatnaşa almağanlıqtan, barı tik Yaponiä çiklärendä genä ütkärelüe öçen, kiñ alannarnı üz eçenä alğan ikençe qorıltay uzdıru kiräk dip tabıldı.
Ber yıl da ütmi, 1935 yılnıñ fivralendä 11 kön däwamında Yıraq Könçığış Törek-Tatar Möselmannarınıñ Qorıltayı ütkärelä. Bu Qorıltayda qabul itelgän qararlar nigezendä Yıraq Könçığıştağı oyışmalarnıñ yä isä tatar-başqortlarnıñ küpçelege Mukdendağı Milli Märkäzgä bäyle bula. Böten bu ğamällärgä fiker häm yunäleş birüçe, älbättä, Ğayaz İsxaqi bula. Läkin, yuğarıda äytelgänçä, elegräk oyıştırılğan, dini, tärbiäwi häm näşriät ölkäsendä eşçänlegen uñışlı ğına alıp barğan imam Qorbanğali citäkçelegendäge Tokio Mäxällä-i İslamiä äğzalarınıñ ber öleşe İdel-Ural xäräkätenä qarşı çığalar. Bu qarşılıq qayber waqıtlarda şaqtıy tirängä kitep, qayber cämğıätlär ber-berse belän xätta küreşmägän, “qaralaw kampaniäläre” oyıştırılğan, eş räsmi oyışmalarğa donoslar yazuğa qadär barıp citkän.
Tokio cämğıäteneñ citäkçese Dal''niyğa sörelgännän soñ anıñ dustı anıñ urınına qalğan, Rusiädä waqıtta Rusiä möselmannarın yaqlap zur köräştä qatnaşqan, millätçe buludan bigräk artıq islamçı bulğan, häm şul säbäple Törkiäne taşlap Yaponiägä kilep urnaşqan Gabdräşid İbrahim (Räşit Qadıy), olı yäşenä karamastan, hiç buş tormağan, 1938 yılda “Böten Yaponiä İslam Cämğıäte Märkäze Citäkçelege”n iğlan itkän ide. Ul şul räweşle yapon xaqimiätenä ber işarä yasarğa telägän bulsa kiräk. Bälki dä şul räweşle İdel-Ural Üzägen ähämiätsez ber orğan itep tä kürsätergä tırışqandır. Läkin, şöbhäsez ki, bu omıtılış yapon xaqimiäten inandıru öçen citärle bulmadı. Bälki yapon räsmi dairäläre bu ızğışnıñ däwam itüwen telägänder.
Läkin ikençe yaqtan, İdel-Ural Üzägeneñ uqu-uqıtu, näşriät-matbuğat, milli mädäniätne saqlap qalu ölkäsendä häm säyäsättä şaqtıy uñışlarğa ireşüen bilgeläp ütärgä kiräk. Uqu-uqıtu komitetı qabul itkän qarar nigezendä Üzäk üz qaramağında bulğan oyışmalar yärdämendä ber urtaq uqu-uqıtu programmasın buldırırğa teli ide.
1938 yılda Mançutigoda böten azçılıq millätlär mäktäpläreneñ yaña uqu-uqıtu qanunı nigezendä eşçänleklären alıp baruları turında qarar çığarıldı. Şul säbäple uqu-uqıtu komitetı citäkçeseneñ yärdämçese Roqıya Möxämmädiş Mançutigo Mäğärif ministrı Minakava belän oçraşıp, törek-tatar cämğıäteneñ problemaların citkerde, törek-tatar mäktäpläreneñ sistemaların saqlap qaluğa röxsät aldı. Ayırım alğanda bu mäktäplärne beterüçelärne cirle mäktäplärgä turıdan-turı qabul itelüläre iğlan itelde. Üzäkneñ uqu-uqıtu komitetı tırışlığı belän Mukdenda "Şäkertlär tañı" isemle jurnal çığarıla ide. Jurnalnıñ tışlığında “Törek-tatar uquçılarına tuğan tellären onıttırmağan häm anı üstergän aylıq jurnal” digän ğibarä yazılıp, jurnal üze quldan yazıla häm kübäytelä ide. Jurnalnıñ 1937 yılnıñ dekaber ayında 22 sanı çıqqan ide.
Däwamı kiläse tapşıruda
Älbättä, monda salınğan mäçet, mäktäp häm oyışmalar yäşäwçelärneñ säyäsi häm matdi xällärenä qarap törle zurlıqta häm törle üzençälektä bula ide. İsemnäre häm eşçänlekläre iñ küp telgä alınğannardan Mançuriädä Xaylar, Xarbin, Mukden häm Sinzin; Koreada Seul (Qeyjo) Qıtayda Tientsin belän Şanxay, Yaponiädä Tokio, Kobe, Nağoya häm Kumamato cämğıätläre ide.
1933 yılda tanılğan yazuçı Ğayaz İsxaqinıñ Yıraq Könçığışqa kilüe isä yaña ber canlanu alıp kilä. Ul bu yaqlarğa Rusiäneñ eçendä bäysez, iñ azında azat törek-tatar däwläten buldıru telägen simvollaştırgan “İdel-Ural” ideyäsın taratu maqsatı belän kilgän ide. Milli üzañların bu bötenläy yat bulğan cirlärdä yuğaltu qurquı belän yäşägän, kübeseneñ tuğan illäre belän arasında bulğan ruxi häm matdi bäyläneşläre yuğalmağannar öçen bu ideyänı qabat uyatu şaqtıy qızıqsınu tudırdı. Şul maqsattan çığıp başta 1934 yılnıñ may ayında Yaponiäneñ Qobe şähärendä öç könlek qorıltay ütkärelde. Yıraq Könçığıştağı törek-tatarlar berdäm Üzäk tiräsendä cıyılırğa digän qararğa kilä. Bu qorıltayda böten illärdän dä delegatlar qatnaşa almağanlıqtan, barı tik Yaponiä çiklärendä genä ütkärelüe öçen, kiñ alannarnı üz eçenä alğan ikençe qorıltay uzdıru kiräk dip tabıldı.
Ber yıl da ütmi, 1935 yılnıñ fivralendä 11 kön däwamında Yıraq Könçığış Törek-Tatar Möselmannarınıñ Qorıltayı ütkärelä. Bu Qorıltayda qabul itelgän qararlar nigezendä Yıraq Könçığıştağı oyışmalarnıñ yä isä tatar-başqortlarnıñ küpçelege Mukdendağı Milli Märkäzgä bäyle bula. Böten bu ğamällärgä fiker häm yunäleş birüçe, älbättä, Ğayaz İsxaqi bula. Läkin, yuğarıda äytelgänçä, elegräk oyıştırılğan, dini, tärbiäwi häm näşriät ölkäsendä eşçänlegen uñışlı ğına alıp barğan imam Qorbanğali citäkçelegendäge Tokio Mäxällä-i İslamiä äğzalarınıñ ber öleşe İdel-Ural xäräkätenä qarşı çığalar. Bu qarşılıq qayber waqıtlarda şaqtıy tirängä kitep, qayber cämğıätlär ber-berse belän xätta küreşmägän, “qaralaw kampaniäläre” oyıştırılğan, eş räsmi oyışmalarğa donoslar yazuğa qadär barıp citkän.
Tokio cämğıäteneñ citäkçese Dal''niyğa sörelgännän soñ anıñ dustı anıñ urınına qalğan, Rusiädä waqıtta Rusiä möselmannarın yaqlap zur köräştä qatnaşqan, millätçe buludan bigräk artıq islamçı bulğan, häm şul säbäple Törkiäne taşlap Yaponiägä kilep urnaşqan Gabdräşid İbrahim (Räşit Qadıy), olı yäşenä karamastan, hiç buş tormağan, 1938 yılda “Böten Yaponiä İslam Cämğıäte Märkäze Citäkçelege”n iğlan itkän ide. Ul şul räweşle yapon xaqimiätenä ber işarä yasarğa telägän bulsa kiräk. Bälki dä şul räweşle İdel-Ural Üzägen ähämiätsez ber orğan itep tä kürsätergä tırışqandır. Läkin, şöbhäsez ki, bu omıtılış yapon xaqimiäten inandıru öçen citärle bulmadı. Bälki yapon räsmi dairäläre bu ızğışnıñ däwam itüwen telägänder.
Läkin ikençe yaqtan, İdel-Ural Üzägeneñ uqu-uqıtu, näşriät-matbuğat, milli mädäniätne saqlap qalu ölkäsendä häm säyäsättä şaqtıy uñışlarğa ireşüen bilgeläp ütärgä kiräk. Uqu-uqıtu komitetı qabul itkän qarar nigezendä Üzäk üz qaramağında bulğan oyışmalar yärdämendä ber urtaq uqu-uqıtu programmasın buldırırğa teli ide.
1938 yılda Mançutigoda böten azçılıq millätlär mäktäpläreneñ yaña uqu-uqıtu qanunı nigezendä eşçänleklären alıp baruları turında qarar çığarıldı. Şul säbäple uqu-uqıtu komitetı citäkçeseneñ yärdämçese Roqıya Möxämmädiş Mançutigo Mäğärif ministrı Minakava belän oçraşıp, törek-tatar cämğıäteneñ problemaların citkerde, törek-tatar mäktäpläreneñ sistemaların saqlap qaluğa röxsät aldı. Ayırım alğanda bu mäktäplärne beterüçelärne cirle mäktäplärgä turıdan-turı qabul itelüläre iğlan itelde. Üzäkneñ uqu-uqıtu komitetı tırışlığı belän Mukdenda "Şäkertlär tañı" isemle jurnal çığarıla ide. Jurnalnıñ tışlığında “Törek-tatar uquçılarına tuğan tellären onıttırmağan häm anı üstergän aylıq jurnal” digän ğibarä yazılıp, jurnal üze quldan yazıla häm kübäytelä ide. Jurnalnıñ 1937 yılnıñ dekaber ayında 22 sanı çıqqan ide.
Däwamı kiläse tapşıruda
