Soñğı könnärdä bar dönya kiñ mäğlümat çaralarınıñ Qıtaydağı Ekologik qaza turında kiñ cäyelep söyläwe Başqortstanda 15 yıl elek bulğan şundıy uq hälaqätne iskä töşerde. Küp kenä keşe äle dä yaxşı xäterli bulsa kiräk, 1990 yılnıñ yazında, Ufanıñ “Ximprom” şirkäte ğayıbe belän, eçär sularğa fenol häm dioqsin kebek ütä dä zähär, ağulı matdälär eläkkän ide. Anı şul çaqtağı kommunist xaqimiätlär başta xalıqtan yäşerep tordı. “Ximprom” şirkätendäge ber texnoloğıyk citeşsezlek arqasında mart ayında uq şirkät bilämälärenä zur ğına külämdä fenol belän dioqsin matdäläre ağıp çıqqan. Ul waqıtta äle cir östendä qar yatqanlıqtan, ağulı matdälärneñ cirgä taraluına älläni iğtibar da itmägännär. Çönki tuñğan xäldä ul matdälär qardan ayırılmıy ikän. Menä şul zähär ağular qar suları belän aprel ayında başta “Ximprom” şirkäte yänäşäsendäge Şöger yılğasına, ä annan soñ, Qaraidel yılğasına ağıp töşä. Ä Ufanıñ yartı xalqı eçä torğan su näq menä şul Qaraidel yılğasındağı “Könyäk sualğıç” dip atalğan urınnan alına. İnde ul ağular suğa eläkkäç, fatirlardağı krannardan da tämsez, açı täm kilä başlıy. Başta moña xalıq älläni iğtibar da itmi. Ämma urındağı eqoloğlar bu sunıñ sıyfatın tikşerep qarağaç, çäçläre ürä tora. Eçär sunıñ sıyfatı eçärgä genä tügel, ä yuınırğa da yaramıy ikän.
Menä şul çaqta respubliktağı kürenekle tatar ğälime, Başqortstan däwlät uniwersitetı möğallime, ximiä fännäre doktorı, professor Mars Safarov üzeneñ fikerdäşläre belän bergäläp, respubliktağı törle cämägätçelek oyışmaları wäkillären tuplap, “Ekologik komitet” digän eşçe törkem tözi. Näq menä şuşı komitet wäkilläre Başqortstan xalqına Ufadağı Ekologik qaza turında döres mäğlümatnı tarata häm respublik citäkçelärenä sunı tazartu öçen qatı taläplär quya. Ul atnalarda Ufa xalqına eçär sunı maşinalarda Dim bistäsendäge sualğıçtan taşıdılar. Ämma soñınnan açıqlanuınça, ul sunıñ sıyfatı da bik naçar bulğan. İñ ayanıçlısı şul – unbiş yıl elek äle xäzerge kebek kibetlärdä plastik şeşälärdä eçär sular da satılmıy ide.
Ufadağı Ekologik qaza açıqlanğaç, aprel ayı azağında da, may ayı başında da başqalada meñnärçä keşe qatnaşlığında Başqortstan ölkä komitetı binası qarşında mitinglar, uram cıyınnarı ütä ide. Açuı qabarğan xalıq ber könne xätta kommunistlarnıñ Başqortstan ölkä komitetı binası aldınnan “Ximprom” berläşmäsenä qädär “tere çılbır” bulıp uram cıyını ütkärde. Ul könne bu qarşılıq çarasında 50 meñnän artıq keşe qatnaşqanı xaqında äytelde. Tanılğan ğälim Mars Safarov citäkçelegendäge “Ekologik komitet” üz digänenä ireşte – Mäskäwdän dä yuğarı citäkçelär, ministrlar kilep, urındağı ğädättän tış xäl belän yaqınnan tanıştı häm Ufada Ekologik xälne yaxşırtu buyınça proğramma eşläde.
Şul proğrammanıñ yazmışı artaban niçek bulğan soñ, nindi dä bulsa eşlär başqarılğanmı anıñ nigezendä? Şuşı sorawğa cawap alu öçen, “Azatlıq” xäbärçese 1990 yılda Ufada iñ qıyu häm iñ populyar bulğan ğälim Mars Safarovqa möräcägät itte. Äñgämädäşebez ber dä küñelle xäbär belän söyendermäde. “1990 yılda qabul itelgän proğrammanı tormışqa aşıru täñgälendä berni dä eşlänmäde, - di Mars äfände. – Ul çaqta oyıştırılğan “Ekologik komitet”nıñ eşen tuqtatası tügel ide. Ul beterelgäç, xaqimiätlär östennän qontrol' dä bette häm alar şul kileş tınıçlanıp ta qaldı”. (audio, Safarov)
Ufadağı tanılğan ğälim, ximiä fännäre doktorı, professor Mars Safarov Başqortstanda, şul isäptän anıñ başqalası Ufada da bügenge köndä dä Ekologik xälneñ bik yaman buluın äytä. “Eçär sularıbız ğına tügel, ä sulağan hawabız da, tufraq ta qotoçqıç däräcädä pıçraq häm zararlı, - di Mars äfände. – Äle Qıtayda bulğan Ekologik qazadan da kim bulmağan naçar Ekologik xäldä xalıq tınıç qına yäşi birä. Berkem dä berniçek tä tawış kütärmi, xaqimiätlärdän taläp itmi. 1990 yılda uramğa 50şär meñ keşe çığa ide. Xäzer isä 5 meñne dä çığarıp bulmayaçaq. Taläp itär ide, xalıq qurqa. Eqoloğlar bügenge köndäge möşkel xälne bik yaxşı belä, ämma alar da awızına su qabıp tora, çönki döresen äytkän eqoloğlarnıñ köne säğäte belän başlarına citärgä, üterergä mömkinnär. Başqortstanda bügen döresen äytkän keşene üterü berni tormıy, - di Mars Safarov. Matbuğatta da Ekologik xälneñ çın xälen yazu mömkin tügel. Räsmi mäğlümat çaraları bu xaqta yazmıy da yazmıy inde, ä oppozitsiä basmaları yuq. Şulay bulğaç, Başqortstannıñ kiñ cämägätçelege bügenge köndä nindi ağulı su eçüe, nindi zararlı tufraqta yäşelçä-cimeş üsterüe xaqında nıqlap belmi dä. Xalıq şulay äkrenläp ağulana, sälamätlege qaqşıy, bügenge buınnıñ ğömere qısqara, häm bügenge buınnıñ çirläre alarnıñ balalarına da ikelätä, öçlätä däräcädä küçä. Fenol belän dioqsin ağularınıñ berniçä buınnarğa qädär citüe buş süz tügel. Başqortstan xalqınıñ sälamät kiläçäge xaqında uylawçılar yuq, bügenge xaqimiätlär bügenge mäşaqätlär belän genä yäşi, - di Mars Safarov.
Fänis Fätxi, Ufa
Menä şul çaqta respubliktağı kürenekle tatar ğälime, Başqortstan däwlät uniwersitetı möğallime, ximiä fännäre doktorı, professor Mars Safarov üzeneñ fikerdäşläre belän bergäläp, respubliktağı törle cämägätçelek oyışmaları wäkillären tuplap, “Ekologik komitet” digän eşçe törkem tözi. Näq menä şuşı komitet wäkilläre Başqortstan xalqına Ufadağı Ekologik qaza turında döres mäğlümatnı tarata häm respublik citäkçelärenä sunı tazartu öçen qatı taläplär quya. Ul atnalarda Ufa xalqına eçär sunı maşinalarda Dim bistäsendäge sualğıçtan taşıdılar. Ämma soñınnan açıqlanuınça, ul sunıñ sıyfatı da bik naçar bulğan. İñ ayanıçlısı şul – unbiş yıl elek äle xäzerge kebek kibetlärdä plastik şeşälärdä eçär sular da satılmıy ide.
Ufadağı Ekologik qaza açıqlanğaç, aprel ayı azağında da, may ayı başında da başqalada meñnärçä keşe qatnaşlığında Başqortstan ölkä komitetı binası qarşında mitinglar, uram cıyınnarı ütä ide. Açuı qabarğan xalıq ber könne xätta kommunistlarnıñ Başqortstan ölkä komitetı binası aldınnan “Ximprom” berläşmäsenä qädär “tere çılbır” bulıp uram cıyını ütkärde. Ul könne bu qarşılıq çarasında 50 meñnän artıq keşe qatnaşqanı xaqında äytelde. Tanılğan ğälim Mars Safarov citäkçelegendäge “Ekologik komitet” üz digänenä ireşte – Mäskäwdän dä yuğarı citäkçelär, ministrlar kilep, urındağı ğädättän tış xäl belän yaqınnan tanıştı häm Ufada Ekologik xälne yaxşırtu buyınça proğramma eşläde.
Şul proğrammanıñ yazmışı artaban niçek bulğan soñ, nindi dä bulsa eşlär başqarılğanmı anıñ nigezendä? Şuşı sorawğa cawap alu öçen, “Azatlıq” xäbärçese 1990 yılda Ufada iñ qıyu häm iñ populyar bulğan ğälim Mars Safarovqa möräcägät itte. Äñgämädäşebez ber dä küñelle xäbär belän söyendermäde. “1990 yılda qabul itelgän proğrammanı tormışqa aşıru täñgälendä berni dä eşlänmäde, - di Mars äfände. – Ul çaqta oyıştırılğan “Ekologik komitet”nıñ eşen tuqtatası tügel ide. Ul beterelgäç, xaqimiätlär östennän qontrol' dä bette häm alar şul kileş tınıçlanıp ta qaldı”. (audio, Safarov)
Ufadağı tanılğan ğälim, ximiä fännäre doktorı, professor Mars Safarov Başqortstanda, şul isäptän anıñ başqalası Ufada da bügenge köndä dä Ekologik xälneñ bik yaman buluın äytä. “Eçär sularıbız ğına tügel, ä sulağan hawabız da, tufraq ta qotoçqıç däräcädä pıçraq häm zararlı, - di Mars äfände. – Äle Qıtayda bulğan Ekologik qazadan da kim bulmağan naçar Ekologik xäldä xalıq tınıç qına yäşi birä. Berkem dä berniçek tä tawış kütärmi, xaqimiätlärdän taläp itmi. 1990 yılda uramğa 50şär meñ keşe çığa ide. Xäzer isä 5 meñne dä çığarıp bulmayaçaq. Taläp itär ide, xalıq qurqa. Eqoloğlar bügenge köndäge möşkel xälne bik yaxşı belä, ämma alar da awızına su qabıp tora, çönki döresen äytkän eqoloğlarnıñ köne säğäte belän başlarına citärgä, üterergä mömkinnär. Başqortstanda bügen döresen äytkän keşene üterü berni tormıy, - di Mars Safarov. Matbuğatta da Ekologik xälneñ çın xälen yazu mömkin tügel. Räsmi mäğlümat çaraları bu xaqta yazmıy da yazmıy inde, ä oppozitsiä basmaları yuq. Şulay bulğaç, Başqortstannıñ kiñ cämägätçelege bügenge köndä nindi ağulı su eçüe, nindi zararlı tufraqta yäşelçä-cimeş üsterüe xaqında nıqlap belmi dä. Xalıq şulay äkrenläp ağulana, sälamätlege qaqşıy, bügenge buınnıñ ğömere qısqara, häm bügenge buınnıñ çirläre alarnıñ balalarına da ikelätä, öçlätä däräcädä küçä. Fenol belän dioqsin ağularınıñ berniçä buınnarğa qädär citüe buş süz tügel. Başqortstan xalqınıñ sälamät kiläçäge xaqında uylawçılar yuq, bügenge xaqimiätlär bügenge mäşaqätlär belän genä yäşi, - di Mars Safarov.
Fänis Fätxi, Ufa