Gomumän Yıraq Könçığıştağı barlıq oyışmalar tarixnı, ädäbiätnı, alar belän bäyle şäxeslärne yäşätü häm yäş näsellärgä alar turında mäğlümat taratu öçen kiçälär ütkärelä, teatr äsärläre säxnägä quya häm maxsus iskä alu könnäre ütkärä ide. “Eçke Rusiä häm Seber Möselman Törek-Tatarlarnıñ Millät Mäclese”neñ oyışuına 20 yıl tulu belän törek-tatarlar yäşägän Yıraq Könçığış, Avrupa illärendä iskä alu cıyılışları ütkärelde. Mukdenda ütkärelgän iskä alu cıyılışında törle yapon oyışmalarınnan räsmi wäkillär häm jandarmeriä komissarı Kato San da qatnaşıp çığış yasadı. Kiç belän säğät 20.30da Mukden radiosında maxsus programma da tapşırıldı.
Tanılğan tatar şäğire Ğabdulla Tuqaynıñ (1886-1913) 25-nçe ülem yılı da şunda iskä alına. Kobeda ütkärelgän cıyılışta da yapon zıyalıları qatnaşa häm bu xäbär 1938 yılnıñ 16 aprilendä “Osaqa Asami” ä ber könnän “Osaqa Mainiçi” gäzitendä basıla. Şanxayda isä Mädinä Säliäxmätneñ “Böek törek şäğire Ğabdulla Tuqay” häm “Tuqaynıñ tormışı” isemle mäqäläläre 1938 yılnıñ 3 mayında urus telendä çığa torğan “Şanxayskoe vremya” häm “Slovo” gäzitlärendä basıla. İskä alınuçılar arasında Rusiädä töreklärneñ mäğärif reformasın alıp barğan zıyalılarınnan berse “Tärceman” gäziteneñ yazu eşläre mödire İsmäğil Ğaspralı (1851-1914) da bula.
Yıraq Könçığışta matbuğat-näşriät eşçänlekläre däwamında 1920nçe yıllarda Xarbinda jurnallar, däresleklär basılğan, 1930nçı yıllarda isä bu wazıyfanı Tokio üz östenä alğan, matba-i İslamiä oyıştırılğan, törle kitaplar näşer itelgän häm biş yıldan soñ isemen “Yaña Yapon Möxbire” dip üzgärtkän “Yapon Möxbire” jurnalı çığarılğan. 1935 yılda İdel-Ural Märkäzeneñ Mukdenda qorıluı belän monda 10 yılğa yaqın ber çorda şaqtıy täesirle bulğan “Milli bayraq” gazetası çıqqan, näşriätında törle kitaplar da basılğan. Qısqası, Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlar 1920 yıllardan 1945 yılğa qadär tuğan tellärendä çığıp kilüçe basmadan mäxrüm qalmadılar.
Märkäznäñ başqa milli oyışmalar häm ayıruça Üzäk Yaponiä organnarı belän mönäsäbätläre bik yaxşı bula. Şul säbäple alar Kominternğa läğnät uqu cıyılışlarında qatnaşalar, kiräk bulğanda Yaponiä imperatorı tuğan könenä qotlaw cibärälär, ä ilgä yä şähärlärenä kilgän italyan faşistları kebek säyäsi oyışmalar mitinglarında İdel-Ural bayraqları da cilferdi.
1930 yıllar başında dönya iqtisadi krizisqa kerä. Bu böten illärneñ berdäm räweştä suğışqa äzerlänüenä kiterä. Yıraq Könçığıştağı häm Hind-Qıtaydağı illärneñ kübese yaponnarnı qızıqsınu alanına kerä, Yaponiä Korea belän Mançuriäne häm Qıtaynıñ tönyağın qulına töşerä. İkençe yaqtan, Qıtayda da kommunistlar häm millätçelär arasında köräş bara. Bolarğa östäp Avrupada İkençe Dönya suğışı qabınıp kitüe, AQŞ belän Yaponiäneñ, soñraq AQŞnıñ berektäşe SSSR belän qorallı köräşkä kereşüe töbäktäge tınıçsızlıq, iqtisadi awırlıqlar häm iminlek problemaları tağın da arta.
Tatarlar arasında Yıraq Könçığışnı berençe bulıp taşlap kitüçelärneñ berse Märkäzneñ eşçänlegenä şaqtıy zur qatnaşı bulğan eşmäkär Äxmäd Wäli İbrahim (Mäñgär) (1891-1978) bula. Eşläre naçarğa taba kitü belän ul 1938 yılnıñ 2 fevralendä ğailäsen alıp kitä. Başqalar alardan ürnäk ala. Läkin malların çığarğanda cirle xakimiät qorğan kirtälärgä oçrıylar. 1939-1940 yıllarda yäşäw bik qimmätlänä, inflätsiä üsä, xätta azıq-tölekkä qıtlıq barlıqqa kilä. Şikär kebek rizıqlarnı tabu awıraya. Balalar da, olılar da tieşle rizıqların ala almıy. Suğış şartlarında çit illärdä belem aluçı balalarğa da aqça cibärü mömkin bulmıy. Forsat çığu belän çit ilgä kitüçelär turında xäbärlär här yaqtan işetelep tora. Misal öçen, Kobe cämğıätennän 25 keşe, şul isäptän, Märkäzneñ Diniä komitetı äğzası Ğabderäxman Mostafa 1941 yılnıñ 19 fevralendä ilne taşlap kitälär.
Däwamı 2 atnadan.
Tanılğan tatar şäğire Ğabdulla Tuqaynıñ (1886-1913) 25-nçe ülem yılı da şunda iskä alına. Kobeda ütkärelgän cıyılışta da yapon zıyalıları qatnaşa häm bu xäbär 1938 yılnıñ 16 aprilendä “Osaqa Asami” ä ber könnän “Osaqa Mainiçi” gäzitendä basıla. Şanxayda isä Mädinä Säliäxmätneñ “Böek törek şäğire Ğabdulla Tuqay” häm “Tuqaynıñ tormışı” isemle mäqäläläre 1938 yılnıñ 3 mayında urus telendä çığa torğan “Şanxayskoe vremya” häm “Slovo” gäzitlärendä basıla. İskä alınuçılar arasında Rusiädä töreklärneñ mäğärif reformasın alıp barğan zıyalılarınnan berse “Tärceman” gäziteneñ yazu eşläre mödire İsmäğil Ğaspralı (1851-1914) da bula.
Yıraq Könçığışta matbuğat-näşriät eşçänlekläre däwamında 1920nçe yıllarda Xarbinda jurnallar, däresleklär basılğan, 1930nçı yıllarda isä bu wazıyfanı Tokio üz östenä alğan, matba-i İslamiä oyıştırılğan, törle kitaplar näşer itelgän häm biş yıldan soñ isemen “Yaña Yapon Möxbire” dip üzgärtkän “Yapon Möxbire” jurnalı çığarılğan. 1935 yılda İdel-Ural Märkäzeneñ Mukdenda qorıluı belän monda 10 yılğa yaqın ber çorda şaqtıy täesirle bulğan “Milli bayraq” gazetası çıqqan, näşriätında törle kitaplar da basılğan. Qısqası, Yıraq Könçığıştağı tatar-başqortlar 1920 yıllardan 1945 yılğa qadär tuğan tellärendä çığıp kilüçe basmadan mäxrüm qalmadılar.
Märkäznäñ başqa milli oyışmalar häm ayıruça Üzäk Yaponiä organnarı belän mönäsäbätläre bik yaxşı bula. Şul säbäple alar Kominternğa läğnät uqu cıyılışlarında qatnaşalar, kiräk bulğanda Yaponiä imperatorı tuğan könenä qotlaw cibärälär, ä ilgä yä şähärlärenä kilgän italyan faşistları kebek säyäsi oyışmalar mitinglarında İdel-Ural bayraqları da cilferdi.
1930 yıllar başında dönya iqtisadi krizisqa kerä. Bu böten illärneñ berdäm räweştä suğışqa äzerlänüenä kiterä. Yıraq Könçığıştağı häm Hind-Qıtaydağı illärneñ kübese yaponnarnı qızıqsınu alanına kerä, Yaponiä Korea belän Mançuriäne häm Qıtaynıñ tönyağın qulına töşerä. İkençe yaqtan, Qıtayda da kommunistlar häm millätçelär arasında köräş bara. Bolarğa östäp Avrupada İkençe Dönya suğışı qabınıp kitüe, AQŞ belän Yaponiäneñ, soñraq AQŞnıñ berektäşe SSSR belän qorallı köräşkä kereşüe töbäktäge tınıçsızlıq, iqtisadi awırlıqlar häm iminlek problemaları tağın da arta.
Tatarlar arasında Yıraq Könçığışnı berençe bulıp taşlap kitüçelärneñ berse Märkäzneñ eşçänlegenä şaqtıy zur qatnaşı bulğan eşmäkär Äxmäd Wäli İbrahim (Mäñgär) (1891-1978) bula. Eşläre naçarğa taba kitü belän ul 1938 yılnıñ 2 fevralendä ğailäsen alıp kitä. Başqalar alardan ürnäk ala. Läkin malların çığarğanda cirle xakimiät qorğan kirtälärgä oçrıylar. 1939-1940 yıllarda yäşäw bik qimmätlänä, inflätsiä üsä, xätta azıq-tölekkä qıtlıq barlıqqa kilä. Şikär kebek rizıqlarnı tabu awıraya. Balalar da, olılar da tieşle rizıqların ala almıy. Suğış şartlarında çit illärdä belem aluçı balalarğa da aqça cibärü mömkin bulmıy. Forsat çığu belän çit ilgä kitüçelär turında xäbärlär här yaqtan işetelep tora. Misal öçen, Kobe cämğıätennän 25 keşe, şul isäptän, Märkäzneñ Diniä komitetı äğzası Ğabderäxman Mostafa 1941 yılnıñ 19 fevralendä ilne taşlap kitälär.
Däwamı 2 atnadan.
