Историк Нурулла Гариф живет в своем родном селе в Лаишевском районе Татарстана. Кандидат исторических наук Нурулла Гариф, занимается исследованиями мест нахождения татарских деревень в своем округе, регистрирует находки и собирается опубликовать книгу с картой сел, которые исчезли несколько столетий назад. Как он это делает, кто ему в этом помогает? На сайте Радио Азатлык было опубликовано интервью с Нуруллой Гарифом, отрывок из которого мы предлагаем вашему вниманию с подстрочным переводом и аудиосопровождением.
– Сез бу эзләнүләрне (исследования) ничек башкарасыз?
– Мин хәзер аның методикасын уйлап таптым (придумал). Хәзерге авыллар (деревни) гадәттә (обычно) су буенда (у воды). Ә борынгы (древние) авыллар чишмәле елгаларның (реки, которые начинаются с родника) тау башында (на горе) утырганнар (сидели, здесь – были расположены). Чишмә булса, һичшиксез (без сомнения), анда авыл урынын табасың (найдешь).
Моннан 200 ел элек (200 лет назад) чыгарылган харита (карта) бар миндә. Анда да күп кенә елгалар да күрсәтелгән (указаны). Хәзер алар башка атамада (наименования) йөриләр. Элекке атамалар белән чагыштырсаң (если сравнить), авыл урыннары анда чагылыш таба (отражаются). Мәсәлән, Кирәмәт елгасы. Ул шул ук зират (кладбище) инде. Авыл юкка чыга (исчезает), ул урынны бик хәтерләмиләр (не помнят), ә зират урынын хәтерлиләр. Чөнки авыл халкы курка (боится), зиратны изгеләштерә (делает сакральным). Мин безнең төбәктә генә 25 зират беләм. Алар ташландык (заброшены) инде. Кайсы болында (на лугу) калган, кайсы сөрелә (вспахано).
– Мондый тарихи авыл урыннары Балык Бистәсе һәм Мамадыш чикләре (границы) өчен генә хасмы (присущи ли)?
– Казаннан алып Алабугага кадәр елганың егермеләп кушылдыгы (приток) бар. Бер кушылдыкта гына егермегә якын һәйкәл (памятник) табылды. Кама буйларында якынча 400ләп археологик һәйкәл бар дип әйтәм. Безнең хәзерге Татарстан җирләрендә меңләгән (тысячи) авыл, зират урыннары табылмаган.
Бөрсет дигән бассейнда барлыгы ике археологик һәйкәл билгеле (известно). Әйтерсең (будто бы) анда беркем дә яшәмәгән (не жил). Авыллар беренче ревизия узгач, моннан 300 ел элек кенә күрсәтелә башлый. Әнә шул урында гына егермедән артык авыл урыны табылды. Халык монда элек-электән (издревле) яшәгән. Ә тикшерү уздырылмагач (раз не проводилось), беркем дә яшәмәгән дип уйланыла.
– Табылдыкларны сез җыя (собираете), сан суга барасызмы (регистрируете)?
– Мин аларны җыям, юам (мою), фотога төшерәм. Китапка кертү өчен әзерлим. Һәр авылда метал эзләү җайланмасы (металлоискатель) белән йөрүчеләр бар. Мин дуслашам (знакомлюсь), аралашам (общаюсь) һәм аларга: "Археология һәйкәле булган урыннарга кермисез (не заходите), яңа табылдык булса, урынын күрсәтәсез (показываете) һәм сез тапкан әйберләрне фотога төшерәм", дип килешәбез (договариваемся). Алар тапкан әйберләрнең урыннарын билгелим (отмечаю), алар моңа каршы түгел (не против).
– Татар тарихы өчен әһәмиятле (важные) табылдыклар күпме?
– Анда тимер кою калдыклары (крица) бик күп табыла. Өч авылның берсендә (в каждой третьей деревне) диярлек тимер койганнар (занимались кузнечным ремеслом), чүлмәк ясаганнар (делали горшки). Былтыр (в прошлом году) Урта Сон янында бер авыл урынына тап булдык (обнаружили). Аңа очраклы гына (случайно) юлыктык (обнаружили, синоним "тап булдык"). Метал эзләү җайланмасы белән йөрделәр дә Кырым ханы Сәгъдәтгәрәй акчасы, Алтын Урданың алты акчасы, әзерләп куелган тимер коелмалар табылды. Бик күп әйбер табыла. Алтын Урда чорында биредә (здесь) кеше бик күп булган, шәһәр гөрләп торган (гудел, здесь – "жил активной жизнью"), халык бик яхшы яшәгән.
– Табылдыклар яхшы сакланганнармы (сохранились)?
– Без Болгарда, Биләрдә ничек табабыз, алар да нәкъ шулай (так же) сакланган. Башка табылдыклар белән чагыштырып, без аларның чорын (период) билгелибез. Йозаклар (замки), ачкычлар (ключи) бик күп табалар. Димәк (значит), биредә яшәүчеләрнең сакларлык әйберләре (предметы, которые надо было хранить) дә булган.
– Бу урыннарны республика дәрәҗәсендәге тыюлык (заповедник) итү мөмкинлеге юкмы?
– Мин һәр табылган урынның мәйданын (площадь), зиратын билгелим. Харитасын сызам, аңлатма бирәм. Алар барсы да китапта булачак. Шәһәр таптык. Анда утызлап Алтын Урда акчасы гына табылды. Араларында Үзбәк хан, Гөлстан акчалары да бар. Мин үзем белән археологларны алып килдем. Алар: "Без монда казый алмыйбыз (не можем копать), башта бу урынны мәдәни мирас исемлегенә (в список культурного наследия) кертергә кирәк, аннары гына эшкә тотына алабыз" (можем приступить), диделәр. Килгәч шаккаттылар (удивлены). Алтын Урда чоры тимер коелмалары, казаннар, йозаклар, ук очлары (кончики стрел) – ниләр генә юк анда. Өйрәнүче кеше юк. Бу урыннарны мәдәни мирас исемлегенә кем кертергә, артыннан кем йөрергә тиеш икәнлеге дә билгеле түгел.
Бездә археологлар да юк. Әнә хәзер Болгарга һәм Зөягә казу өчен акча бирәләр (дают деньги). Археологлар да биш-алты бөртек егет (здесь – пять-шесть "штук" парней) инде.
***
Попробуйте прочитать текст без пояснений на странице Радио Азатлык.
Также, обратите внимание, что специально для нашего проекта мы озвучили этот текст. Прослушать его можно при помощи плеера в начале статьи.
Не забывайте заглядывать на наш сайт, каждый день вы найдете что-то новое и интересное! Также подписывайтесь на наши соцсети: мы есть в Вконтакте, Telegram-е и Instagram-е.
