Aldan xäbär itelgänçä, uzğan şimbädä Qazanda Rusiä tatarları milli–mädäni möxtäriteneñ kiñäşmäse ütte. Xäzergä anıñ qararları, kiñäşmädä yañğırağan fikerlär matbuğatta, radio-televideniedä çağılış tapmadı. Bügenge tapşıruıbızda şuşı konferensiädä äytelgän qayber fikerlär häm täqdimnärne sezgä citkeräbez.
Rusiä tatarlarınıñ milli mäs’äläläre turında ayırım ber forumda maxsus söyläşü küptännän bulmağan. Töp dokladta äytelgänçä, 1917 häm 1918 yıllarda eşlägän milli parlamentnıñ eşen xäzerge şartlarda häm bügenge Rusiä qanunnarına tayanıp milli mädäni moxtarlat başqara. Konferensiädä qatnaşuçılar Rusiä tatarlarınıñ üz oyışmaları bulırğa tieşlegenä şiklänmilär. Monıñ öçen möxtäriät üzeneñ möstäkıyl' idäräsen buldırırğa tieş. Rezolyutsiädä bolay dip äytelä:
TFMMA Sovetınıñ xisap dokladında häm delegatlarnıñ çığışlarında Rossiä tatarlarınıñ näticäle eşli torğan gomumfederal' strukturasın torğızu ozaqqa suzıla dip bilgeläp ütelä. TFMMA Sovetı uzğan çorda üz xezmätkärlärennän torğan apparatı häm möstäkıyl' byudjetı bulğan möstäkıyl' başqarma orğan tözi almadı. Näticädä, "Milli-mädäni avtonomiälär turında" Rossiä Federatsiäse Zakonında bilgelängän mömkinlek tulı külämdä faydalanılmıy, regionnardağı etnomädäni protsesslarnı koordinatsiäläü, regional' häm cirle avtonomiälärgä mäğlümati-metodik yärdäm kürsätü buyınça TFMAA Sovetı mömkinlekläre häm wäqälätläre ütälmiçä qala. TFMAA Sovetınıñ yaña sostavına regionnardağı wäzğıätkä yoğıntı yasaw häm federal' zakon çığaru, başqarma xaqimiät orğannarı belän xezmättäşlek itü, matdi häm mäğlümati resurslarnı tuplaw buyınça xälitkeç häm maqsatçanraq eş alıp barırğa kiräkFederal' däräcädä MMA problemaların xäl itü häm milli säyäsät buldırunı nigezsez räweştä suzu tiskäre rol' uynıy, dielä bu qararda. Etnikara mönäsäbätlär turında, federal' avtonomiälärgä yärdäm itü ölkäsendä däwlät säyäsäte nigezläre xaqında zakon proektları häm täqdimnär, xakimiät orğannarı belän cämäğät oyışmaları arasındağı eşçänlekne cayğa saluçı normativ dokumentlar üz köçenä kermi.
Quyılğan maqsatlar arasında menä şundıyları da bar.
Rossiä tatarlarına gomumfederal' üseş programmasın häm tatarlar yäşi torğan regionnarda mäğärif sistemasın, mädäniät, massaküläm mäğlümat çaraların üsterü programmaların äzerläw;-Rossiä tatarları turında häm tatar etnomädäni oyışmaları torışı turında beleşmälär bazasın yañartu häm sistemalaştıru, Etnologik monitoring üzäge häm başqa fänni-tikşerenü uçrejdenieläre belän analitik eşçänlekne cayğa salu;
-Rossiä Federatsiäse regionnarında tatar massaküläm mäğlümat çaraları çeltären üsterü, Rossiä tatarlarınıñ İnternet säxifälären häm portalın açu.Soñğı 5 yılda Rusiä tatarları möxtäriäten citäklägän Rimzil Väliev MMMneñ kiläçägenä nıq ışanuın belderde. Ul tatarlarnıñ milli ixtıäcların qänäğätländerüdä Federal' üzäkneñ, Tatarstan häm Rusiä ölkäläreneñ wazıyfaların häm BTK häm Rusiä tatarları möxtäriäte wäqälätlären maxsus Şartnamä nigezendä büleşergä kiräk dip sanıy. Şulay uq Rimzil Wäliewneñ dokladında tatarlarnıñ Federal' milli-mädäni moxtäriäte belän Tatarstan xökümäte arasında Şartnamä tözelergä tieşlege äytelde. Şartnamäneñ ölegese delegatlarga taratılğan ide.
Rusiä millätläre öçen Federal' televidenie häm radio kanalaı açıluğa ömet yuq. Yasalma iärçen yärdämendä tapşırular cibärä torğan “Yaña ğasır” televidenie kanalı tatarlarnıñ federal' telekanalı bula ala, dip belderde töp xisap totuçı. Monıñ öçen “Yaña ğasır”nıñ milli uzañ tärbiäläwçe häm tatar millläten tuplawçı kanal buluı kiräk.
Tağın berniçä täqdim:
İñ yaxşı eşlägän töbäk häm cirle MMM- lär öçen TRsı häm RFse xökümäteneñ grantların buldırırğa, digän täqdim yasadı Rimzil Väliev. Andıy grantlar, Tatarstan şirkätläreneñ Rusiä töbäklärendä yäşäwçe tatarlarğa yärdäm häm köç-därt birep toraçaq. Şunıñ öçen Tatarstannıñ Däwlät Sovetına aldağı yılğa byudjetta qaralırğa kertkän mäs'älälär arasında bu mäsäläne dä kön tärtibenä kertüne sorıybız. Şulay uq, tatarlar küpläp yäşägän härber töbäktä, şähärdä, rayonda cirle häm regional' MMMdä milli- ağartu üzäkläre, kafe, kibet, säwdä yortların açu mäsäläsen quyarğa. Kiñäşmä mönbärennän tağın şundıy täqdim yañğıradı. Qazanda maxsus tatar yortı açıp, şunda milli oyışmalar öçen kunakxanä buldırırğa, tatar milli-mädäni produksiäsen tuplap, töbäklärgä cibärü üzägen oyıştırırğa häm bu eşkä kapital saluçı investorlarnı tabarğa, häm bu eşçänlek üz – üzen aqlasın öçen säwdägärlär eşen kiñräk cäyelderergä.
Milli strukturalarda Rusiä töbäklärendä eşlär öçen menedjerlar, yuristlar, xoquq yaqlawçılar yuğarı mäktäptä häm maxsus kurslarda uqıtırğa täqdim itte möxtäriät citäkçese.
Tatarstanıñ Rusiädäge wäkile Nazıyf Mirixanov Programmanı eşläter öçen finanslaw nindi bulırğa tieş digän täkdim kertte:
Küp millätle däwlät qısalarında yäşärgä öyränergä kiräk. Bu yäşäwneñ täcribäse Avstro-Vengriä imperiäsendä 20 ğasır başında milli-mädäni avtonomiälär turında qanun bularaq qabul itelgän ide. 1996 yılnı bu Rusiä külämendä qabul itelde. Menä inde 10 yıldan artıq waqıt ütep kitte. Rusiädä 85 töbäk, tatar avtonomiäläre 25-dä genä. Şul uq waqıtta Rusiädä 7федераль okrug eşläp kilep, ayaqqa basıp, üzläreneñ kiräkleklären isbat ittelär. Bu qanun nigezendä, härber Federal' okrugta Koordinatsion Şura oyıştırıp bula. Ägärdä, Üzäk İdel buyı okrugında TMMA neñ Korrdinatsion Şurası, Federal' okrug tiräsendä bulsa, bu , Federal' avtonomiä belän idarä itüdä dä fayda bulır ide.p>Bu avtonomiälär turındağı Rusiä qanunı, älbättä, kamil tügel. Bigräk tä anıñ statusı, cämäğät oyışması statusınnan yıraq kitmägän. Alarğa däwlät cämäğät oyışması statusı birergä kiräk. Häm härber däräcädä, byudjettan: federal' avtonomiä federal' byudjettan, regional' avtonomiä - regional' byudjettan, cirle avtonomiä - cirle byudjettan finanslaştıru qaralırğa tieş. Çönki milli mäsälälärne xäl itü öçen dä, bez barıbız da üz eşebezdä salımnar tülibez byudjetqa. Şul salımnar xisabınnnan alar xäl itelergä tieş.
Bötendönya tatar kongressınıñ eşmäkärlär belän eş itü bülege citäkçese Färit Urazaev Federal' avtonomiäneñ yaña saylanğan Sovetına üz täqdimnären kertte:
Tormışnı alıp baru öçen, eşlär öçen iñ berençe çiratta anıñ matdi nigeze bulırğa tieş. Allağa şöker, bügen 41, Tatarstan säwdä yortları tözelep, şunıñ - 28e Rusiä Federatsiäsendä eşli. Häm 2 säwdä-iqtisadıy wäkilçelege. Berse - Xantı-Mansi respublikasında häm Saratovta. Öçençesen - Başqortstanda nıqlap eşlätep cibärergä tırışabız. Häm äytergä kiräk, bezneñ Säwdä ministrlığına bik zur räxmät äytergä kiräk. Alar härwaqıtta da tığız bäyläneştä torıp bu sistemanı buldırdılar. Bügenge köndä bu eşneñ äle 10 % ğına eşmäkärlär tartılğan. Qalğan 90% eşmäkärlär qayda yörilär?; Bu eşne äle bezgä yañadan, yaña Sovet belän zurdan quyıp eşli başlarğa kiräk.p>Şulay uq Färit Urazaev Başqorstan tatarları belän eşläw buyınça yaña saylanğan Sovetqa berniçä fikeren belderde. Başqortstanda regional' avtonomiäneñ älegä qädär, küpme sudlaşıp yörsälär dä, terkäw ütkärä almawları turında äytte. Ä cirle avtonomiäneñ terkäw ütüen belderde.
Tatar milläteneñ kiläçäge XX1е ğasırda Başqortstan tatarları arqılı xäl qılınaçaq. Qızğanıçqa qarşı, bez Başqortstan tatarları belän tieşle däräcädä eşne alıp bara almadıq. Häm min uylıym, yaña Sovet Başqortstan buyınça ayırım Programma tözep eş itärgä tieş. Çönki şuşı radio bulğanda ğına başqa region avtonomiäläre dä, çın mäğnäsendä ayaqqa basaçaq. Buğenge köndä avtonomiäneñ yäşäyeşe öçen 3 äyber kiräk. Berençese - zakonlı nigez. Ul ligitimnost' birä bezgä. Ä ligitimnost' bezgä statuslıq birä. Allağa şöker, 450 yılğa berençe märtäbä tatar öçen Milli- Mädäni häm Milli-territoriä avtonomiäläre nigezendä yäşäw mömkinlege qanuni nigezdä Rusiädä qabul itelde. Häm bez tatarlar 10 yıl buyı bäğzap barabız Qaysı yaxşıraq, qaysı kiräk dip. İkese dä kiräk, millät bulıp yäşäw öçen. Şunıñ bersen genä alasıñ ikän, millät millät bulıp yäşäwdän tuqtayaçaq. Şuña kürä, bezneñ zakonlı nigezebez bar, regional' avtonomiälärneñ ligitimlığın. üsterergä kiräk.Ligitimnıq! Ligitimnıq! Häm tağın ber qat Ligitimnıq!p>Rusiä tatarlarınıñ milli–mädäni möxtäriätı kiñäşmäsendä yañğırağan başqa täqdimnärne kiläse tapşırularda sezgä citkererbez.
Ä kiñäşmä rezolyutsiäsen sez bezneñ Azatlıq säxifäsendä Qazan bülekçäsennän qarıy alasız.
Mälikä Basıyr
