Başqortstannıñ kiñ mäğlümat çaraları respublikada tatar telenä status birü mäsäläsen çağıldırğan yazmalar häm tapşırular äzerläwne kiñ cäyelderä başladı. Alarnıñ barısında da diärlek Başqortstanda tatar telenä ayırım status birelergä tieş tügel digän fiker ütkärelä. Başqortstan däwlät telewideniesendäge «Arqayım» proğrammasınıñ 23 apreldä efirğa çıqqan çirattağısı da respubliktağı tellär mäsäläsenä bağışlandı. «Başqort zıyalıları klubı» digän isem astında oyıştırıluçı älege tapşıruda bu yulı Başqortstan Fännär aqädemiäseneñ Tarix, tel häm ädäbiät institutı direktorı İldus İlişev, «Ural» başqort xalıq üzägeneñ elekke räise Äxtär Bosqonov häm tel belgeçe Firdäwes Xisametdinowa qatnaştı. Fiker alışuda qatnaşuçılarnıñ hämmäse dä Başqortstanda tatar telenä nindi dä bulsa ayırım status birelmäskä tieş dip täkrarladı. İñ qızığı şul – alar üz fikerlären artıq dälilläp tä tormadı. Haman şul elektän ük yañğırata kilgän ğap – ğädi añlatmaların işetterde alar bu yulı da. İmeş, tatar telenä däwlät tele, yağni räsmi tel statusı birsäñ, respublikta yäşäwçe çuaşlar, marilar, udmurtlar häm mordwalar da şul uq statusnı taläp itä başlayaçaq. İkençe säbäpne dä küptän äytä kilä başqort ğälimnäre. İmeş, Başqortstanda tatar telenä status birsäñ, tatarlar başqortnı assimilyätsiägä duçar itäçäk. Alay ğına da tügel, tatarlar annan soñ territorial däğwalar belderä başlayaçaq häm Başqortstannı kiläçäktä «Başqort – Tatar respublikı» itep üzgärtü mäsäläse dä kütärelä başlarğa mömkin, yänäse. «Arqayım» tapşıruında qatnaşuçılar bügen dä şul uq fikerlären tılqıdı. Üze Tarix, tel häm ädäbiät institutı direktorı wazıyfaların başqarsa da, başqort telendä wata – cimerä genä söyläşä alğan İldus İlişev tatar telenä status birü döres ğämäl tügel, tatar tele Tatarstanda däwlät tele statusına iä inde, şul bik citkän dip qırt kiste. Firdäwes Xisametdinowa belän Äxtär Bosqonovlar da Başqortstanda urıs tele belän başqort tele däwlät tele statusına iä, ä inde tatar tele Konstitutsiä qısalarında şulay uq üz xoquqların faydalana ala, dip qabatladı. İñ ğıybrätlese şul: tapşıru qunaqları üzläre tel turında fälsäfä satıp utırsa da, üz fikerlären maturlap, añlayışlı äyterlek däräcädä dä belmi başqort telen.
Uzğan ber proğrammabızda xäbär itelüençä, Başqortstan Fännär aqädemiäseneñ maxsus ber törkem ğälimnäre şuşı könnärdä üzläreneñ tellär statusı turındağı ğilmi nigezlämäsen respublik prezidentı xaqimiätenä cibärgän ide. Anda da tatar telenä däwlät tele statusı yäki räsmi tel statusı birelä almıy dip kisterep äytelgän. Şulay itep Başqortstan xaqimiätläre tatar tele yazmışın xäl itep quydı şikelle. Respublik parlamentı da yañaraq tellär turında qanunğa üzgäreşlär kertkändä tatar tele mäsäläsen bötenläy urap uzdı.
Menä şundıy şartlarda Başqortstan tatar milli oyışmaları köräşne tağın da kiñräk cäyelderäse urında, kiresençä, üz eşlären tämam süreltte genä. Soñğı atnalarda alar xätta üzläreneñ ğädätkä kergän berlektäge utırışlarına da cıyılmıy başladı. Bu atnağa Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qomitetınıñ çirattağı cıyını bilgelängän ide, ul da bulmadı.
Şulay itep, Başqortstan tatar milli oyışmalarınıñ tatar telen yaqlap çığışlar yasawı ozaqqa suzıla almadı. İke – öç ay däwamında bu mäsäläne quyırtıp qarağan buldı da, şunıñ belän kikrikläre şiñde dä şikelle alarnıñ. Kiläçäktä tatar tele statusın kütärü yünäleşendäge çaralar tämam tuqtalıp qalmasmı? Şuşı soraw belän bez tatar milli xäräkätendäge ğäyär şäxeslärneñ berse, Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qomitetı äğzası, professor Ruşan Ğallämovqa möräcägät ittek. Anıñ süzlärençä, älege köndä tatar milli oyışmaları küpmeder däräcädä üz eşen süreltkän ikän, bu äle alar tatar tele statusın kütärü yünäleşendäge ğämällärneñ tuqtalıp qaluı xaqında söylämi. «Bez şaw – şu qubarmıyça da aldağı çaralarğa töple äzerlek alıp barabız», – dip ışandıra Ruşan äfände. Elegräk xäbär itkänebezçä, aprelneñ 16 - 17 könnärendä Ufada tatar milli oyışmaları tatar – başqort duslığın nığıtuğa bağışlanğan fänni – ğämäli konferensiä ütkärergä tieş ide. Ämma ul bulmadı. Çönki bu çara turında respublik xaqimiätläre belep alğannan soñ, älege konferensiädä çığış yasarğa tieşle tatar ğälimnäre üzläreneñ eşlägän urınnarında nıqlı kisätülär alğan häm alarnıñ qayberläre qurqıp bu cıyında qatnaşudan baş tartqan. Ruşan Ğallämov süzlärençä, bu konferensiä barıber may ayınıñ yegermelärendä ütkäreläçäk. Äle aña äzerlek eşläre alıp barıla. Ruşan äfände bu konferensiäne oyıştıruçılarnıñ berse bularaq, üze eşlägän Ağrar uniwersitet rektorınnan da kisätü alğan. «Ämma bu kisätü mine qurqıtmıy, – di Ruşan Ğallämov. – Bu eştän qusalar da eşsez qalmam äle. Professor başım belän eşsez tilmerep yörelmäs».
Fänis Fätxi, Ufa
Uzğan ber proğrammabızda xäbär itelüençä, Başqortstan Fännär aqädemiäseneñ maxsus ber törkem ğälimnäre şuşı könnärdä üzläreneñ tellär statusı turındağı ğilmi nigezlämäsen respublik prezidentı xaqimiätenä cibärgän ide. Anda da tatar telenä däwlät tele statusı yäki räsmi tel statusı birelä almıy dip kisterep äytelgän. Şulay itep Başqortstan xaqimiätläre tatar tele yazmışın xäl itep quydı şikelle. Respublik parlamentı da yañaraq tellär turında qanunğa üzgäreşlär kertkändä tatar tele mäsäläsen bötenläy urap uzdı.
Menä şundıy şartlarda Başqortstan tatar milli oyışmaları köräşne tağın da kiñräk cäyelderäse urında, kiresençä, üz eşlären tämam süreltte genä. Soñğı atnalarda alar xätta üzläreneñ ğädätkä kergän berlektäge utırışlarına da cıyılmıy başladı. Bu atnağa Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qomitetınıñ çirattağı cıyını bilgelängän ide, ul da bulmadı.
Şulay itep, Başqortstan tatar milli oyışmalarınıñ tatar telen yaqlap çığışlar yasawı ozaqqa suzıla almadı. İke – öç ay däwamında bu mäsäläne quyırtıp qarağan buldı da, şunıñ belän kikrikläre şiñde dä şikelle alarnıñ. Kiläçäktä tatar tele statusın kütärü yünäleşendäge çaralar tämam tuqtalıp qalmasmı? Şuşı soraw belän bez tatar milli xäräkätendäge ğäyär şäxeslärneñ berse, Başqortstan Tatar kongressı Başqarma qomitetı äğzası, professor Ruşan Ğallämovqa möräcägät ittek. Anıñ süzlärençä, älege köndä tatar milli oyışmaları küpmeder däräcädä üz eşen süreltkän ikän, bu äle alar tatar tele statusın kütärü yünäleşendäge ğämällärneñ tuqtalıp qaluı xaqında söylämi. «Bez şaw – şu qubarmıyça da aldağı çaralarğa töple äzerlek alıp barabız», – dip ışandıra Ruşan äfände. Elegräk xäbär itkänebezçä, aprelneñ 16 - 17 könnärendä Ufada tatar milli oyışmaları tatar – başqort duslığın nığıtuğa bağışlanğan fänni – ğämäli konferensiä ütkärergä tieş ide. Ämma ul bulmadı. Çönki bu çara turında respublik xaqimiätläre belep alğannan soñ, älege konferensiädä çığış yasarğa tieşle tatar ğälimnäre üzläreneñ eşlägän urınnarında nıqlı kisätülär alğan häm alarnıñ qayberläre qurqıp bu cıyında qatnaşudan baş tartqan. Ruşan Ğallämov süzlärençä, bu konferensiä barıber may ayınıñ yegermelärendä ütkäreläçäk. Äle aña äzerlek eşläre alıp barıla. Ruşan äfände bu konferensiäne oyıştıruçılarnıñ berse bularaq, üze eşlägän Ağrar uniwersitet rektorınnan da kisätü alğan. «Ämma bu kisätü mine qurqıtmıy, – di Ruşan Ğallämov. – Bu eştän qusalar da eşsez qalmam äle. Professor başım belän eşsez tilmerep yörelmäs».
Fänis Fätxi, Ufa
