Qazanda, Tatarstanda, tatar dönyasında nindi genä sälätle, kötelmägän kisken qaraşlı fidaqär keşelär yuq. Muzıka awazlarınıñ töslären kürep, fänni nigezgä salıp yaña tarmaq uylap çığaruçını uramda oçratqan sayın şunı uylıym. Bulat Galeev xäzer zur ğalim tösle muzıka küklärgä, bolıtlarğa yazıla, böyek manaralardan nur tasmaları bulıp qoyıla häm yañğırıy. Aptırawçı yuq, Bulat Galeev elekkeçä qayışlanğan portfelen tağıp, Qazan buylap yöri. Aviatsiä institutında fälsäfä uqıtıp, yıllar buyı uram seberep tapqan aqçağa yäşäwçe Fän Wälişin bar. Ul xäzer dä Möştäri uramında dvorniklıq öçen birelgän keçkenä bülmäsendä yäşi. Häm şığrım kitaplar tulğan şuşı alaçıqta, idän urtasına qılğan keçkenä mäydançıqqa yatıp yoqlıy. Elekkeçä aç. Bik siräk kenä aqça tapsa, çit ilgä fänni konferensiägä bara. Tatar ensiklopediäseneñ “dinamizm” töşençäne añlatqan biten açsağız, kürersez - bu yaña fänni ölkäne şuşı Fän Wälişin açqan. Yun'le fatirı, kieme, xatını, balası, baqçası, ete yuq, ä fän kügendä yoldız açqan. Ensiklopediägä kergän.
Bu atnada ber Mäskäw telekanalında pensiädäge uqıtuçısı Ravil' Nasıyrov uylap tapqan uyınçıqlar turında zur tapşıru kürsätelde. Ul tabiğät köçlären öyränep, hawada oçıp yöri torğan uyınçıq şarlar, oçqıçlar, ällä närsälär yasıy. Anıñ uyınçıqları Yaponiädä, Pol'şada, Bel'giädä patentlar alğan. Döres, üze yäşägän ildä bu uyınçıqlarnı küpläp yasaw oyıştırılmağan. Könbatış illärennän qaytarılğan uyınçıq käcälär, döyälär, qız-malay qurçaqları inglizçä cırlıylar. Çüpräk plastik eçenä tırnaq qädär elektron caylanma, qalay kisäge quyıp tatarça söyli-cırlıy torğan uyınçıq yasap bulmıy mikän dip uylıylar. Anı bit ällä qaydan poşlinalar tüläp, tamojnyalar aşa çit ildän qaytartası bulmas ide. Balalar ana telendä sayrap torğan uyınçıqtan tatarçağa öyräner ide. Yuq şul. Şuşı primitiv eşkä qulıbız citmi. Ä dahilar, uylap çığaruçılar miç başında simfoniälär, poemalar yazuçılar bik küp bezdä. Tatarlarnıñ qızıqsınuçan häm ällä nilär uylap çığaruçı xalıq ikänlege ällä qayçannan bilgele.
Bu atnada Ägerce rayonınıñ elekke başlığı östennän mäxkämä däwam itärgä tieş ide. Ul ike yıl elek üzennän soñ eşkä kilgän başlıqnı killer yallap üterüdä ğayıplänä. Uzğan atnada anıñ ike qadaq yotuı häm mäxkämäneñ kiçekterelüe turında äytelgän ide. Bu pänceşämbedä elekke deputat häm Ägerce rayonı başlığı tağın xökemgä kilä almadı. Bu yulı ul enä yotqan. Yotılğan timer-tomır eçäklär aşa kire çıqqanı yäki anı operatsiä östälenä salıp, eçen yarıp enä-qadaqlarnı alunı kötsäñ waqıt küp ütäçäk. Ä almıyça xökem itärgä yaramıy. Ğayıplänüçeneñ aqılınıñ tögällegen dä tikşermiçä bulmıy. Xökemnän qotılır öçen nilär genä uylap tapmıy adäm balası.
Qazan İzge Ana ikonasınıñ Vatikannan Mäskäwgä qaytarıluı turında işetkänsezder. Näq comğa könne Mäskäw Kremlendä älege ikonanı Aleksey ikençe qabul itäçäk. Törle din wäkilläreneñ ber-bersenä yärdäm qulı suzuı naçarmıni? Tatarstannıñ da ikonanı qul suzıp kötep toruı biredä tolerantlı, sabır keşelär yäşäwen raslıy. Döres, şuşı ikona yärdämendä Napoleon, Gitler ğäskärlären tuqtatu legendasına ixlas ışanğan kiçäge kommunist, çinovniklar şaqqatıra. Mäskäwne, Stalingradnı saqlap häläk bulğan millionnarça soldatlar ilne, dönyanı gitlerçılardan yaqlap qalmağanmıni?
Tatar ictimaği üzäge “İkona Qazan xanlığın basıp alu, xristianlaştıru häm säyäsät bilgese” digän belderü yasadı. Kemgä ışanırğa soñ? Milli zıyalılarğamı? Abruy kütärü texnologiäsen qullanuçı çinovniklarğamı? Şuşı ikona Qazanğa qaytqan oçraqta yullar tözeklänep, işek aldındağı çüp öyemnäre, pıçraq su urınına göllär üsep, çişmälär ağıp torırmı, fatir bäyäläre kimerme? Ay-hay, bulırmı! Allahı Täğälägä säbäp itärgä kiräk bit. Üz dönyanı çistartunı allağa, izge anağa tapşıru gönah bulır ide.
Bu atnanıñ iñ teträndergän mizgelläre 1 May mäydanında, Cälil häykäle yanında buldı. Äle tarixta ber millätneñ beryulı zıyalı keşesen, icadi intelligentsiä wäkillären köçle imperiä zindanında çabıp ütergäne bulmağan. Şul unber tatarnıñ berse, Musa Cälil inde utız yıldan artıq häykäl bulıp basıp tora. Anıñ şiğerläre çınnan da üzäk özgeç. Ä menä qalğan un qaharmannıñ isemnären kemnär belä ikän. Mäğlümat çaralarnıñ kübese barı tik Musa Cälilne cäzalap üterüne iskä aldı. Xäzer bilgele, antifaşistlarnıñ başlığı Ğaynan Qormaş bulğan. Ä Cälilne Gilyotinağa bişençe itep çığarğannar. Menä şuşı onıtılğan un şäxesneñ canı da Cälil häykäle taşına örelgän. Näq 25 avgustta iñ zur televidenie kanalınıñ irtänge säğät 8.00 tapşıruında yäş kenä tutaş “bügen Cälilne atıp ütergän kön” dip iğlan itte. Beryulı Unber Tatarnıñ ni öçen balta astına salınuı şuşı jurnalist qız, ä bälki xalıqnıñ küpçelege haman belmi bulıp çığa. Ällä inde mäçetlär artqan zamanda iman kermime? İñ teträndergäne - millät häm respublikanıñ qaymağı cıyılğan Matäm cıyınına qazanlılarnıñ az kilüe. Ä bit unber tatarnıñ faşizm qorbanı, Gitler doşmanı buluınıñ ähämiäte ikona qaytarudan da kimräk tügelder. Ällä inde qatlawlı kombinatsiälär, xäyläkär ğämällär qılırğa öyrängän çordaşlarıbız menä şuşı ğap-ğadi närsälärne añlamıy. Mintimer Şäymiev şuşı cıyında Qormaş, Cälil, Battal, Aliş, Simaylarnı xalqıbıznıñ nindilegen añlatuçı simvol dip atadı, yäğni alar xalqıbıznıñ yöze. Xalqıbıznıñ yöze bar, ä gäwdäseneñ, ayaq-qullarınıñ, barmaqlarınıñ xäle, - menä bu inde üze ber tabışmaq.
Rimzil Wäli
