Şuşı könnärdä "SOVA" mäğlümat üzäge, keşe xoquqların yaqlawçı Helsinki törkemeneñ Mäskäw bülege häm Demokratiäne Üsterü wä keşe xoquqları üzäge ber yıl buyına ütkärgän tikşerü näticälären iğlan itte. Tikşerü "Rusiä mäğlümat çaralarındağı "doşmanlıq" tele" dip atala ide. Näticälär şul – elek ğadättä nindi dä bulsa millät wäkillärenä qarşı mäqälälär kübräk regional mäğlümat çaralarında çıqqan bulsa – xäzer mondıy materiallarnıñ 12%tı ğına töbäklärdä tarala, qalğanı – federal mäğlümat çaralarında çığa ikän. 4 töbäk – Peterbur, Krasnodar ölkäse, Ryazan häm Perm ölkäläre ayırım tikşerelgän bulğan.
3 yıl eçendä mäğlümat çaralarındağı "doşmanlıq" 4 tapqır artqan. Ägär 2002nçe yılda mondıy mäğlümatneñ küpçelege "çeçennarğa" qarşı yünältelgän bulsa – soñğı tikşerülär näticäläre "ğömüm ksenofobiäneñ" artuı turında söyli. Kavkazdan çığuçılarnı, yähüdlärne häm qıtaylarnı da yaratmıylar, ber süz belän äytkändä xalıq "rus bulmağannarğa" qarşı. Häm belgeçlär belderüençä, bu törkemgä Rusiäneñ töp xalqınıñ berse bulğan tatarlar da kergän. Rusiänıñ massa—küläm informatsiä çaralarında tatarlar häm möselmannar turında yaxşı, döres publikatsiälar siräk bula. Ğädättä ni bulsa da bozıp yazalar. Qayber oçraqlarda mondıy bozular yazuçı jurnalistnıñ tatar häm möselman problemnarında nadan buluınnan kilä, ä qayber oçraqlarda jurnalistnıñ nadanlığına redaqtorlarnıñ usal niäte dä quşıla. Mordowiäda da waqıtı—waqıtı belän mondağı ğäzetlarda şundıy bozılğan yäisä yalğan materiallar çığa bara.
Uzğan atnada Mordowiänıñ iñ zur tirajlı atnalıq ğäzetäsı – “Stolitsa S” – üzeneñ 14nçe sanında näq şundıy tatarlar häm möselmannar turında yalğan taratqan material bastırıp çığardı. Mäqäläneñ iseme genä dä yañğırap tora: “150 000 dollarov uje uqrali! No neftyänoy mağnat iz Qatara soğlasen oplatit stroitelstwo meçeti v Saranske”. Bu mäqälädä süz Saranski şähärendä ikençe coma mäçete tözeleşe turında bara. Mäqälädä zur sqandal kürsätelä – yänäse Saranski möselmannarı mäçet tözergä dip ğäräplär kitergän 150 meñ dollarnı urlağannar inde, ä ışanuçan ğäräp bayları tağı ikençe mäçetkä dä aqça birergä cıyına. Uquçı ixtıyarsız uylanırğa tieş – ä bu möselman qaraqları Qatardan kitergän yaña aqçalarnı da urlamaslarmı?
Saranskida 1996 yıldan birle berençe coma mäçete tözelä, ämma anı tözep beterergä äle 5 million sumnan artıq aqça kiräk. Bu berençe coma mäçeten Mäskäwdä şeyx Rawil Ğaynutdin belän eşläwçe Mordowiä möftiäte tözi. Anıñ räise Räşit Xaliqov.
Ä Saranskinıñ ikençe coma mäçeten Mordowiänıñ üzgä möftiäte tözergä cıyına. Bu ikençe möftiät Mordowiänıñ Regionäl möftiäte dip atala, ul Ufadağı möfti Talğat xazrät Tacetdinnıñ möftiätendä terkälgän. Bu ikençe möftiätneñ räise itep Zäki xazrät Ayzatullin eşli.
Zäki xazrät Qatar däwlätendä yäşäwçe Xalid ibn Xalif isemle ber şeyx belän elemtägä kergän häm bu şeyx Saranskida ikençe coma mäçete tözergä dip aqça birergä ışandırğan. Bu yañalıq Mordowiä ğäzetlarında çıqqan ide inde. Xoday birsen, tağı ber Allahu yortı tözesennär, dip kenä äytergä qala.
Ämma “Stolitsa S” ğäzetäsı, sensatsiä eşlärgä tırışıp, möselmannarnı 150 meñ dollar urlawda ğäipläp, çep—çi yalğan tağıp qına qalmağan. Şul uq publikatsiäda mäçet räseme astında öç balanıñ fotoları urnaştırılğan, alarnıñ isemnäre dä birelgän – Maşa, 13 yäşendä, Semen, 8 yäşendä, häm Maqsim, 10 yäşendä. Alarğa jurnalistlar şundıy soraw birgännär – Saranskida närsä tözergä kiräk? Balalar şulay cawap birä – yaña mäktäplär, yaña balalar baqçaları, yal itü yortı, matur ber park kiräk digännär.
Ğäzetänıñ närsä äytergä telägäne ap—açıq kürenä – balalar äytkänçä, Saranski şähärenä mäktäplär kiräk, yal itü urınnarı kiräk, ä bu möselmannar monda yuq eşlär belän yöri, 150 meñ dollar urlağannar inde, bay häm axmaq ğäräplär tağı dollarlar kitersä, bälki tağı urlarlar.
“Stolitsa S” ğäzetında bu mäqäläne uqığaç Saranski möselmannarı üzlären çirattağı kimsetü öçen, alarğa yala yaqqan öçen açuların belderdelär. Ğäzetänıñ şef—redaqtorı Vladislaw Ğolubçik Mordowiä möftiäteneñ räise Räşit Xaliqov häm başqa berniçä möselman belän oçraştı. Ğolubçik äfände üz ğäzetäsında tatarlarnı häm möselmannarnı kimsetkän, yala yaqqan material dönya kürgäne öçen ğafu ütende häm kiläse atnağa üz ğäzetında bu xäbärneñ döreslekkä kilmäwe, yalğan buluı turında yazu bastırırğa wäğdä itte. Şulay uq Mordowiä möselmannarınıñ tormışı, Saranskida mäçetlär tözü problemı turında zur ber reportaj eşläp bastırırğa wäğdä birde.
Mordowiä telewideniesı da möselmannarnı şundıy zur aqçalar urlawda ğäiplägän ğäzet materialına bağışlap ber tapşıru eşläde. Saranskinıñ mäçetlärenä kilep, möselmannar belän intervyülar aldılar häm yäkşämbe kön möselmannarnı yaqlağan telewizion tapşırunı böten Mordowiäğa kürsättelär.
Mordowiä ğäzetälarında tatarlarnı, möselmannarnı mäsxärälägän mäqälälär 80 yıllar axırınnan uq çığa bara. Küpme genä ğäzetlarnı, jurnalistlarnı yalğanda totıp, alarnıñ xataların kürsätep barsalar da, tatarlar, möselmannar turında yañadan—yaña yalğannar çıqmas digän ğarantiänı kem dä birälmi.
Möselmannarğa üz xoquqların yaqlap, mondıy yalğannar taratu öçen ğäzetälarnı sudğa birä başlarğa kiräkter. Ğafu ütenülär belän genä çiklänmäskäder. Rusiäda bit konstitutsiä bar, zaqonnar bar. Bu zaqonnar buyınça ğäzetälar yalğan taratsa, alardan qompensatsiä räweşendä berniçäşär yöz meñ sum da alırğa bula. Mordowiä möftiäte “Stolitsa S” ğäzetäsı belän sudlaşsa, xiçşiksez zur qompensatsiä alırğa mömkinlege bar. Şul aqçalarğa mäçetne tözep beterep bulmasa da, küpmeder rasxodlarnı qaplap bulır ide. Häm iñ möhime – tatarlar süz belän genä qalmas, sudğa birüläre dä ixtimal digän fiker jurnalistlarnıñ häm redaqtorlarnıñ xäterendä qalır ide. İkençeli tatar, möselman turında yazğanda, uylabraq yazarlar ide.
İrek Bikkinin, Saransk
İrek Bikkinin, Saransk
