Tatar xalqınıñ bik küp kürenekle şäxesläreneñ tamırları keçkenä genä Mordoviäğä totaşa. Mondıy şäxeslär arasında millätpärvär Ali Aqiş, astrofizik, akademik Räşit Syunyaev, ataqlı sportçı Şämil Tarpişçev häm tağı bik küp başqa kürenekle şäxeslär bar. Bu şäxeslär arasında tatar xalqınıñ bılbılı, professional' cırçı Naciä apa Terkulova da. Naciä apa üze Ästerxanda tusa da, anıñ äbi-babaları, änise, elekke Penza ölkäseneñ Krasnoslobodskiy häm İnsarski uyızdlarınnan. Naciä apanıñ 25 yündä olı yubilee – aña 75 yäş tula.
Audio (Cır: “Bıl-bıl“, L. Xamidi muzıkası, N. Alimkulov süzläre. 1 kuplet)
Bıyıl 26 aprilda, Qazanda, Qamal teatrı yanında “Tuğan tel” bäyräme barışında konsertnı tıñlağan keşelär belä – Naciä apa Terkulovanıñ tawışı xäzer dä yäşlärçä yañğırıy, xäzer dä şundıy uq köçle häm matur.
– Min tudım Ästerxan şähärendä. Menä bıyıl minem yubiley yılım, allağa şöker, menä şuşı yäşemä qadär min üzemneñ izge xezmätemnän, icadi xezmätemnän ayırılmıyça yäşim häm böten tormışımnı da bağışladım şul üzemneñ tabiğat'tän, xodaydan birelgän sälätemä. Nindi yıllarda, min belmim, babam belän äbiem Mordoviädan kilgännär. Ciñelräk tormış dip inde, cılı yaqqa, Ästerxan yağına tartılğannar. Minem babam Terkulov Abdulla Djarulloviç. Anıñ tuğan awılı Qıştoru, Mordoviäda. Äbiem Xadiça Xaqim qızı Maksutova, Yenä awılınnan, Mordoviädan. Menä mindä fotosı da bar şul Xaqim babamnıñ. Ul atlar belän eş itkän, menä mindä fotografiäsı bar, at belän tora, Xaqim baba. Min beläsez, bik telär idem, xäzer dä, bälki, tuğannar Maksutovalarnıñ tamırları da qalğandır. Bik äbiemne min yaratadır idem. Äbiem dä mine bik yaratadır ide. Anıñ küñele yaqın, ul, küräseñ, sizäder ide sälätemne. Äbiem üze sälätle ide. Äbiem bik sälätle minem bulğan. Dini genä uqığan ul, qulınnan Qor'äne töşmider ide inde. Üze şiğırlär çığaradır ide, söylärgä dä yarata ide şiğırlär qıstırıp, min xäterlim. İ ğarmunda uynıydır ide. Qulına tal'yannı alsa, köy çığara. Tabiğate şundıy. Äbiem bik sälätle keşe bulğan.
Naciä apanıñ änise Märyäm Yakupova 1906 yılda Salmuqa awılında tuğan. Bu awıl Penza ölkäse belän Mordoviänıñ näq çigendä urnaşqan häm xäzer Penza ölkäseneñ İssenski rayonına kerä. Naciä apanıñ babası Usman Yakupov, tuğanı Dawt belän bergä Ästerxanda bik zur pekarnya tözegännär häm bayığannar. Soñğaraq Usman Yakupov xatını Xacär äbi belän böten zur ğailäsen Ästerxanğa küçerä.
Naciä apanıñ ätise Abdraxman Terkulov şofer bulıp eşlägän. Ul suğışqa qadär qayçaqlarda keçkenä Naciäne üze belän ala bulğan:
– Äti yanına utırtadır ide mine, şofer bularaq. Ul eşlider ide, menä, awıllardan pomidor, alma şähärgä kiteräder ide. İ cırlap baradır ide, qır buyınça. Anda qırlar bezdä, urmannar bit Ästerxanda yuq. Kiñ qırlar, dalalar. Şundıy ölkä bit ul, Ästerxan ölkäse. Yanında şulay baram, matur tawış belän awazlap, xäteremdä, “Bez qabızğan utlar”, Salix Säydaşev äsärlären bik matur cırlıydır ide, tatar xalıq cırların. Ätine artistlıykqa da ala bulğannar. Utızınçı yıllarda ikän, tatarlar arasınnan sälätle keşelärne törle töbäklärdän ezläp, ütkärep konkurstan, Mäskäwgä, Mäskäw konservatoriäsında bulğan tatar bülege. Ätine dä şunda ala bulğannar, tul'qı ätine cibärmägännär.
Abdraxman Terkulov 1942 yılda suğışqa kitkän häm anda häläk bulğan. Şulay itep keçkenä Naciä, anıñ apası Täskirä, enese Nadir yätim qalğannar. Mäktäptä uqığanda keçkenä Naciä 2 klasstan uq mäktäp konsertlarında cırlıy başlağan. Şulay uq Naciä räsem yasarğa yaratqan: mäktäpneñ stena gazetasında rässam bulğan. Urta mäktäpne Naciä Terkulova gel bişlegä genä uqıp tämämlağan. Ämma yuğarı belem alırğa teläsä dä, äniseneñ material' mömkinlege bulmağan.
– Äni äytä, min uqıtalmıymın, balam, eşkä.
Naciä balıq kombinatında eşli başlağan. Ämma soñğaraq, mäktäp uqıtuçısı kiñäşe häm yärdäme belän Ästerxan muzıqa uçilişçesınıñ kiçke bülegeneñ ikençe kursına uqırğa kergän. Köndez eşläp, kiçen uqıp, uçilişçenı iñ yaxşı student bulıp tämämlağaç, yäş talantlı cırçını Mäskäw konservatoriäsınıñ tatar bülegenä uqırğa cibärgännär. Ğailäneñ awır material' torışı säbäbennän Naciäneñ änise anı Mäskäwgä cibärergä telämägän, ämma Naciäne awır xäldän yaratqan Xädiçä äbise qotqara.
– Äni yañadan äytä, min uqıtalmıymın, mömkinlegem yuq, ätieñ yuq, yärdäm itälmäbez çitkä kitärgä uqırğa. Äbiem şunda qısıldı, şul menä sälätle äbiem. Äytä, barsın uqırğa balam, uqısın, pensiämnan yärdäm itärmen. Annan äytä, balam, bälki Qazanğa barırsıñ uqırğa? Anda barmı soñ konservatoriä? Şundıy soraw birde bik qızıq qına. Qazannı kürmägän ber dä äbiem, belmi dä inde. Всётки mişär äbie bit inde. Miña äytä, balam, bik matur söyläşälär, Qazan telen yaratam. Qazanğa bar uqırğa, balam.
Ämma yäş qız Naciäğa Mäskäw oşıy, ul Mäskäw konservatoriäsına uqırğa kitä.
– Mäskäw minem küñelemdä bik tirän tä'sir qaldırdı. Min anda yotlığıp biek sänğat'ne üzemä, küñelemä tuplıydır idem. Qaya mömkin, konsertlarğa baradır idem. Zur şäxeslärne turı kilde işetergä, zur cırçılarnı. Mine tärbiäläde, älbättä, Mäskäw, döresen kiräk äytergä.
Qızğanıçqa qarşı, Naciä Mäskäwdä ber yıl uqıp ölgermi, konservatoriänıñ tatar bülegen yabalar, ä bülekneñ studentların Qazanğa häm Ufağa ozatalar. Şulay itep, Xadiçä äbineñ teläge tormışqa aşa – anıñ onuğı Naciä Qazanğa uqırğa elägä. 1957 yılda, Qazan konservatoriäsendä uqığanda, Naciä Terkulovanıñ sälätenä yuğarı bäya birälär – anı Tatarstan delegatsiäse sostavında Mäskäwgä tatar ädäbiätı häm sänğate dekadasına cibärälär.
Qazan konservatoriäsın 1961 yılda tämämlağaç, Naciäne Qazaxstanğa, Almatağa eşlärgä cibärälär. Naciä Terkulova professional' säxnädä qazax cırların öyränep cırlıy başlıy, ämma klimat yaramağanğa kire Qazanğa qayta. Monda ul filarmoniäda eşli başlıy, radioda küp cırlar yazdıra. Üzgä tatar cırçıları belän bergä Tatarstannıñ böten rayonnarında, awıllarda, kolxozlarda konsertlar quyıp yöri. QAMAZ tözüçeläre qarşında da yış qına konsertlar quyarğa turı kilä Naciä apağa. Mäskäw, Leningrad şähärläreneñ zur säxnälärendä dä çığışlar yasala. Naciä apa, tağı berniçä tatar artistı belän, Urta Aziä respublikaların da konsertlar belän yörep çığa. 1966 yılda Naciä apa Tatarstannıñ cır häm biyu ansamble belän Mongoliäğa bara:
– Cır häm biyu ansamble belän, solistqa itterep quydılar, bez buldıq Ulan-Batorda. Anda bik uñışlı buldı minem ike äsärem: “Umartaçı qız”, Zahid Xabibullinnıñ, “Küñelemdä yaz”, Röstäm Yäxinnıñ. Xäzer dä inde minem, menä, xäterdä böten şul äsärlär.
Naciä Terkulovağa icadi uñışları öçen, armıy-talmıy konsertlar belän yöregäne öçen ike medal' birälär, 1970 yıllar axırında aña Tatarstannıñ atqazanğan artistı iseme birelä. Ä inde 1982 yılda Naciä Terkulova Tatarstannıñ xalıq artistı itep tanıla. 1986 yılda Naciä apanıñ zur ber plastinkası çığa. Bu plastinkanı Mäskäwdä “Melodiä” firması çığara häm anda Naciä apanıñ 1973 - 1984 yıllarda Georgiy Garanyan, Vyaçeslav Meşçerin, Fuat Mansurov, Natan Raxlin häm Säyär Xabibullin ansambl'läre belän yazılğan cırları tuplana.
Naciä apa Salmuqa awılına barğanı bulsa da, Mordoviänıñ Yenä häm Qıştıru awıllarına 1992 yılda ğına elägä. Berençe Bötendönya tatar kongressı waqıtında ul Amerikadan kilgän Ravil' Selixmet häm Törkiädän kilgän Fazıl Ağiş belän tanışa. Öçeseneñ dä äbi-babaları, ata-anaları Mordoviädan bulıp çığa häm alar başta Saranskiğa kilälär, annan Yenä awılına kitälär.
– Menä şul Ravil' Selixmet belän tanışıp söyläşergä turı kilde, qızıqsınırğa, nindi yaqtan. İkän, ber yaqtan, anıñ ätiläre Yenä awılınnan, häm minem äbiem dä, Xadiçä äbiem, Yenä awılınnan. Şundıy oçraq kilep çıqtı, şul yaqqa barıp çığarğa. Häm Törkiädän kilgän qunaq, Fazıl Ağiş, şulay uq, Yenä awılınnan anıñ da tamırları, tuğannarı. Şul qunaqlar belän bergä turı kilde barıp çığarğa şuşı awılğa. Häm tağı babamnıñ tuğan awılına da, Qıştoru awılı yanın da bez qaradıq, tuqtadıq. Menä xäzer inde istä totıp şuşı matur könnärne, tağı xıyalım bar: barıp çığarğa menä. Ütte inde unike yıl bulsa da, bik açıq xäteremdä, yaxşı qarşı aldılar xalıq şul Yenä awılında, yöredek awılda, bigräk kübräk Yenädä turı kilde bulırğa. Näq yaratqan äbiem şuşı yaqtan, şuşı awıldan. Min telär idem tağı barıp çığarğa, xoday yazsın, bälki şunda cırlap ta konsert birep qaytırğa. Bigräk tä, tege, minem yubiley yılım bulğaç, ul bigräk tä urınlı. Min äytäm, äbiemneñ ruxı şatlanır ide diep. Şulay küñelemdä yöretäm şundıy ber telägemne, xıyalımnı.
Bu Tatarstannıñ xalıq artistı, tanılğan professional' cırçı Naciä apa Terkulova ide. Bıyıl anıñ zur yubilee, 25 yündä Naciä apağa 75 yäş tula. Anıñ zur xıyalı bar – äbi-babaları, änise tuıp üskän cirgä, Mordoviäğa kilep konsert birergä teli. Bälki bıyıl, cäy waqıtında, anıñ xıyalı tormışqa da aşar.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin
Audio (Cır: “Bıl-bıl“, L. Xamidi muzıkası, N. Alimkulov süzläre. 1 kuplet)
Bıyıl 26 aprilda, Qazanda, Qamal teatrı yanında “Tuğan tel” bäyräme barışında konsertnı tıñlağan keşelär belä – Naciä apa Terkulovanıñ tawışı xäzer dä yäşlärçä yañğırıy, xäzer dä şundıy uq köçle häm matur.
– Min tudım Ästerxan şähärendä. Menä bıyıl minem yubiley yılım, allağa şöker, menä şuşı yäşemä qadär min üzemneñ izge xezmätemnän, icadi xezmätemnän ayırılmıyça yäşim häm böten tormışımnı da bağışladım şul üzemneñ tabiğat'tän, xodaydan birelgän sälätemä. Nindi yıllarda, min belmim, babam belän äbiem Mordoviädan kilgännär. Ciñelräk tormış dip inde, cılı yaqqa, Ästerxan yağına tartılğannar. Minem babam Terkulov Abdulla Djarulloviç. Anıñ tuğan awılı Qıştoru, Mordoviäda. Äbiem Xadiça Xaqim qızı Maksutova, Yenä awılınnan, Mordoviädan. Menä mindä fotosı da bar şul Xaqim babamnıñ. Ul atlar belän eş itkän, menä mindä fotografiäsı bar, at belän tora, Xaqim baba. Min beläsez, bik telär idem, xäzer dä, bälki, tuğannar Maksutovalarnıñ tamırları da qalğandır. Bik äbiemne min yaratadır idem. Äbiem dä mine bik yaratadır ide. Anıñ küñele yaqın, ul, küräseñ, sizäder ide sälätemne. Äbiem üze sälätle ide. Äbiem bik sälätle minem bulğan. Dini genä uqığan ul, qulınnan Qor'äne töşmider ide inde. Üze şiğırlär çığaradır ide, söylärgä dä yarata ide şiğırlär qıstırıp, min xäterlim. İ ğarmunda uynıydır ide. Qulına tal'yannı alsa, köy çığara. Tabiğate şundıy. Äbiem bik sälätle keşe bulğan.
Naciä apanıñ änise Märyäm Yakupova 1906 yılda Salmuqa awılında tuğan. Bu awıl Penza ölkäse belän Mordoviänıñ näq çigendä urnaşqan häm xäzer Penza ölkäseneñ İssenski rayonına kerä. Naciä apanıñ babası Usman Yakupov, tuğanı Dawt belän bergä Ästerxanda bik zur pekarnya tözegännär häm bayığannar. Soñğaraq Usman Yakupov xatını Xacär äbi belän böten zur ğailäsen Ästerxanğa küçerä.
Naciä apanıñ ätise Abdraxman Terkulov şofer bulıp eşlägän. Ul suğışqa qadär qayçaqlarda keçkenä Naciäne üze belän ala bulğan:
– Äti yanına utırtadır ide mine, şofer bularaq. Ul eşlider ide, menä, awıllardan pomidor, alma şähärgä kiteräder ide. İ cırlap baradır ide, qır buyınça. Anda qırlar bezdä, urmannar bit Ästerxanda yuq. Kiñ qırlar, dalalar. Şundıy ölkä bit ul, Ästerxan ölkäse. Yanında şulay baram, matur tawış belän awazlap, xäteremdä, “Bez qabızğan utlar”, Salix Säydaşev äsärlären bik matur cırlıydır ide, tatar xalıq cırların. Ätine artistlıykqa da ala bulğannar. Utızınçı yıllarda ikän, tatarlar arasınnan sälätle keşelärne törle töbäklärdän ezläp, ütkärep konkurstan, Mäskäwgä, Mäskäw konservatoriäsında bulğan tatar bülege. Ätine dä şunda ala bulğannar, tul'qı ätine cibärmägännär.
Abdraxman Terkulov 1942 yılda suğışqa kitkän häm anda häläk bulğan. Şulay itep keçkenä Naciä, anıñ apası Täskirä, enese Nadir yätim qalğannar. Mäktäptä uqığanda keçkenä Naciä 2 klasstan uq mäktäp konsertlarında cırlıy başlağan. Şulay uq Naciä räsem yasarğa yaratqan: mäktäpneñ stena gazetasında rässam bulğan. Urta mäktäpne Naciä Terkulova gel bişlegä genä uqıp tämämlağan. Ämma yuğarı belem alırğa teläsä dä, äniseneñ material' mömkinlege bulmağan.
– Äni äytä, min uqıtalmıymın, balam, eşkä.
Naciä balıq kombinatında eşli başlağan. Ämma soñğaraq, mäktäp uqıtuçısı kiñäşe häm yärdäme belän Ästerxan muzıqa uçilişçesınıñ kiçke bülegeneñ ikençe kursına uqırğa kergän. Köndez eşläp, kiçen uqıp, uçilişçenı iñ yaxşı student bulıp tämämlağaç, yäş talantlı cırçını Mäskäw konservatoriäsınıñ tatar bülegenä uqırğa cibärgännär. Ğailäneñ awır material' torışı säbäbennän Naciäneñ änise anı Mäskäwgä cibärergä telämägän, ämma Naciäne awır xäldän yaratqan Xädiçä äbise qotqara.
– Äni yañadan äytä, min uqıtalmıymın, mömkinlegem yuq, ätieñ yuq, yärdäm itälmäbez çitkä kitärgä uqırğa. Äbiem şunda qısıldı, şul menä sälätle äbiem. Äytä, barsın uqırğa balam, uqısın, pensiämnan yärdäm itärmen. Annan äytä, balam, bälki Qazanğa barırsıñ uqırğa? Anda barmı soñ konservatoriä? Şundıy soraw birde bik qızıq qına. Qazannı kürmägän ber dä äbiem, belmi dä inde. Всётки mişär äbie bit inde. Miña äytä, balam, bik matur söyläşälär, Qazan telen yaratam. Qazanğa bar uqırğa, balam.
Ämma yäş qız Naciäğa Mäskäw oşıy, ul Mäskäw konservatoriäsına uqırğa kitä.
– Mäskäw minem küñelemdä bik tirän tä'sir qaldırdı. Min anda yotlığıp biek sänğat'ne üzemä, küñelemä tuplıydır idem. Qaya mömkin, konsertlarğa baradır idem. Zur şäxeslärne turı kilde işetergä, zur cırçılarnı. Mine tärbiäläde, älbättä, Mäskäw, döresen kiräk äytergä.
Qızğanıçqa qarşı, Naciä Mäskäwdä ber yıl uqıp ölgermi, konservatoriänıñ tatar bülegen yabalar, ä bülekneñ studentların Qazanğa häm Ufağa ozatalar. Şulay itep, Xadiçä äbineñ teläge tormışqa aşa – anıñ onuğı Naciä Qazanğa uqırğa elägä. 1957 yılda, Qazan konservatoriäsendä uqığanda, Naciä Terkulovanıñ sälätenä yuğarı bäya birälär – anı Tatarstan delegatsiäse sostavında Mäskäwgä tatar ädäbiätı häm sänğate dekadasına cibärälär.
Qazan konservatoriäsın 1961 yılda tämämlağaç, Naciäne Qazaxstanğa, Almatağa eşlärgä cibärälär. Naciä Terkulova professional' säxnädä qazax cırların öyränep cırlıy başlıy, ämma klimat yaramağanğa kire Qazanğa qayta. Monda ul filarmoniäda eşli başlıy, radioda küp cırlar yazdıra. Üzgä tatar cırçıları belän bergä Tatarstannıñ böten rayonnarında, awıllarda, kolxozlarda konsertlar quyıp yöri. QAMAZ tözüçeläre qarşında da yış qına konsertlar quyarğa turı kilä Naciä apağa. Mäskäw, Leningrad şähärläreneñ zur säxnälärendä dä çığışlar yasala. Naciä apa, tağı berniçä tatar artistı belän, Urta Aziä respublikaların da konsertlar belän yörep çığa. 1966 yılda Naciä apa Tatarstannıñ cır häm biyu ansamble belän Mongoliäğa bara:
– Cır häm biyu ansamble belän, solistqa itterep quydılar, bez buldıq Ulan-Batorda. Anda bik uñışlı buldı minem ike äsärem: “Umartaçı qız”, Zahid Xabibullinnıñ, “Küñelemdä yaz”, Röstäm Yäxinnıñ. Xäzer dä inde minem, menä, xäterdä böten şul äsärlär.
Naciä Terkulovağa icadi uñışları öçen, armıy-talmıy konsertlar belän yöregäne öçen ike medal' birälär, 1970 yıllar axırında aña Tatarstannıñ atqazanğan artistı iseme birelä. Ä inde 1982 yılda Naciä Terkulova Tatarstannıñ xalıq artistı itep tanıla. 1986 yılda Naciä apanıñ zur ber plastinkası çığa. Bu plastinkanı Mäskäwdä “Melodiä” firması çığara häm anda Naciä apanıñ 1973 - 1984 yıllarda Georgiy Garanyan, Vyaçeslav Meşçerin, Fuat Mansurov, Natan Raxlin häm Säyär Xabibullin ansambl'läre belän yazılğan cırları tuplana.
Naciä apa Salmuqa awılına barğanı bulsa da, Mordoviänıñ Yenä häm Qıştıru awıllarına 1992 yılda ğına elägä. Berençe Bötendönya tatar kongressı waqıtında ul Amerikadan kilgän Ravil' Selixmet häm Törkiädän kilgän Fazıl Ağiş belän tanışa. Öçeseneñ dä äbi-babaları, ata-anaları Mordoviädan bulıp çığa häm alar başta Saranskiğa kilälär, annan Yenä awılına kitälär.
– Menä şul Ravil' Selixmet belän tanışıp söyläşergä turı kilde, qızıqsınırğa, nindi yaqtan. İkän, ber yaqtan, anıñ ätiläre Yenä awılınnan, häm minem äbiem dä, Xadiçä äbiem, Yenä awılınnan. Şundıy oçraq kilep çıqtı, şul yaqqa barıp çığarğa. Häm Törkiädän kilgän qunaq, Fazıl Ağiş, şulay uq, Yenä awılınnan anıñ da tamırları, tuğannarı. Şul qunaqlar belän bergä turı kilde barıp çığarğa şuşı awılğa. Häm tağı babamnıñ tuğan awılına da, Qıştoru awılı yanın da bez qaradıq, tuqtadıq. Menä xäzer inde istä totıp şuşı matur könnärne, tağı xıyalım bar: barıp çığarğa menä. Ütte inde unike yıl bulsa da, bik açıq xäteremdä, yaxşı qarşı aldılar xalıq şul Yenä awılında, yöredek awılda, bigräk kübräk Yenädä turı kilde bulırğa. Näq yaratqan äbiem şuşı yaqtan, şuşı awıldan. Min telär idem tağı barıp çığarğa, xoday yazsın, bälki şunda cırlap ta konsert birep qaytırğa. Bigräk tä, tege, minem yubiley yılım bulğaç, ul bigräk tä urınlı. Min äytäm, äbiemneñ ruxı şatlanır ide diep. Şulay küñelemdä yöretäm şundıy ber telägemne, xıyalımnı.
Bu Tatarstannıñ xalıq artistı, tanılğan professional' cırçı Naciä apa Terkulova ide. Bıyıl anıñ zur yubilee, 25 yündä Naciä apağa 75 yäş tula. Anıñ zur xıyalı bar – äbi-babaları, änise tuıp üskän cirgä, Mordoviäğa kilep konsert birergä teli. Bälki bıyıl, cäy waqıtında, anıñ xıyalı tormışqa da aşar.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin
